Antibiotica: werking, bijwerkingen & risico’s antibioticagebruik

Antibiotica (AB) zijn medicijnen die specifieke schadelijke bacteriestammen doden, waaronder ook IN het menselijk lichaam. Deze eigenschap verdient ontzag, want dankzij antibiotica kunnen potentieel dodelijke bacteriële infecties —waaronder hersenvliesontsteking, bacteriële sepsis (bloedvergiftiging) en longontsteking— effectief en gericht worden behandeld. Desalniettemin zijn antibiotica géén risicoloze of onschadelijke wondermiddelen. Sterker nog: antibiotica kunnen gevaarlijk zijn als er lichtvaardig mee wordt omgesprongen of als ze foutief worden gebruikt.

Hieronder 6 tips voor verantwoord antibioticagebruik, evenals de nodige uitleg over antibioticaresistentie…

Antibioticagebruik…

Als je in goede conditie verkeert en voldoende weerstand hebt, kan je lichaamseigen afweersysteem potentieel ziekmakende bacteriën eigenhandig de baas. Althans, tot op zekere hoogte en in zekere mate. Of je lichaam bacteriën op eigen kracht kan bestrijden, is (behalve van je weerstand) afhankelijk van de soort bacterie, diens eigenschappen, het aantal bacteriën en de locatie van de bacteriële broedhaard. Kan je lichaam een bacterie niet te lijf gaan, dan hebben artsen de keuze uit een heel scala aan antibiotica, elk met zijn specifieke werking. Aan de hand van de klachten van de patiënt (en soms met behulp van laboratoriumonderzoek) bepaalt de arts welk antibiotische middel het meest effectief zal zijn (bron)…

De werking van antibiotica

Voor genezing van een bacteriële infectie dankzij een antimicrobieel middel dient in beginsel aan een tweetal voorwaarden te worden voldaan:

• Gevoeligheid: het betreffende middel dient het oorzakelijk micro-organisme te kunnen doden (bacteriedodend AB) of de groei ervan te kunnen remmen (bacterieremmend AB)
• Bereikbaarheid: het betreffende middel moet de ontstekingshaard of het getroffen orgaan in afdoende mate kunnen bereiken

De gevoeligheid van bepaalde bacteriën jegens bepaalde antibiotica is voornamelijk afhankelijk van het type antibioticum dat wordt ingezet. (bron) Zo bestaan er opvallend krachtige en relatief zwakke antibiotica, evenals smalspectrum- en breedspectrumantibiotica. Hoe krachtiger een antibioticum, des te groter de werkzaamheid en des te zwaarder de bijwerkingen.

En hoe breder het spectrum, des te méér verschillende bacteriën worden geremd of vernietigd…

Bacterieremmende & bacteriedodende antibiotica

Elk soort antibioticum (ongeacht groep, klasse of subklasse) kan worden gekenmerkt als bacterieremmend óf bacteriedodend. Bacterieremmende oftewel ‘bacteriostatische’ antibiotica (doxycyline, tetracycline e.a.) zorgen ervoor dat bacteriën tijdelijk slechter zullen groeien en zich minder snel kunnen voortplanten c.q. vermenigvuldigen, zodat het lichaam de kans krijgt aan te sterken en de bacteriehaard eigenhandig te bestrijden. Bacteriedodende oftewel ‘bactericide’ antibiotica (penicilline, cefalosporine e.a.) beschadigen de celwand van bacteriën zodat ze daadwerkelijk sterven.

Het voordeel van bacterieremmers is dat ze slechts de aanwas / groei / vermenigvuldiging van bacteriën vertragen, waardoor ze nauwelijks blijvende schade aanrichten aan de ‘goede’ bacteriën in je lijf.

Smalspectrum & breedspectrum

De inzetbaarheid van een antibioticum wordt niet uitsluitend bepaald door het werkingsmechanisme, maar óók door het werkingsspectrum. Een antibacterieel middel kan namelijk werkzaam zijn tegen één of enkele zeer specifieke soorten bacteriën: ‘smalspectrum’ (benzylpenicilline, flucloxacilline e.a.)… Óf tegen een enorme verscheidenheid aan verschillende bacteriën en bacteriestammen: ‘breedspectrum’ (amoxicilline, piperacilline e.a.).

1. Smalspectrumantibiotica – Een smalspectrumantibioticum wordt dus ingezet tegen specifieke bacteriële ziekteverwekkers, bijvoorbeeld streptokokken, meningokokken en pneumokokken. Maar ook velerlei sporenvormende bacteriën. Daarnaast worden smalspectrum AB profylactisch / preventief ingezet bij operaties, om te voorkómen dat een operatiewond besmet raakt met schadelijke bacteriën. Het belangrijkste voordeel van smalspectrumantibiotica is dat ze geen permanente schade berokkenen aan nuttige en noodzakelijke bacteriën. Daarnaast kennen ze minder en minder heftige bijwerkingen.
2. Breedspectrumantibiotica – Een breedspectrumantibioticum wordt vaak ingezet niet –of niet op tijd– bekend is welke bacterie ten grondslag ligt aan een infectie. In het laboratorium doet men verder onderzoek naar de exacte ziekteverwekker, maar om ernstige complicaties te voorkomen, geeft men uit voorzorg breedspectrum AB. Breedspectrum antibiotische middelen worden onder andere ingezet E-coli, salmonella en shigella. Het nadeel van het brede spectrum is dus dat ook veel goede bacteriën verloren gaan, evenals de aanzienlijke verscheidenheid aan bijwerkingen.

Daarnaast is het belangrijk dat een antibioticum wél werkt tegen prokaryote cellen (zoals een bepaalde bacterie) en niet tegen eukaryote cellen (waaronder die van de patiënt zelf).

Natuurlijke, synthetische & semisynthetische antibiotica…

Natuurlijke antibiotica zijn stoffen die van nature een antimicrobiële / antibacteriële werking (en doorgaans ook een microbiologische oorsprong) hebben. Meestal gaat het om schimmels, zoals ook het allereerste antibioticum penicilline. Semisynthetische oftewel halfsynthetische antibiotica waren ooit natuurlijk, maar de mens heeft ingegrepen en ze op moleculair niveau aangepast c.q. gemanipuleerd. Synthetische antibiotica komen 100% kunstmatig / fabrieksmatig tot ontwikkeling. En dan is er nog de onderverdeling in antibioticaklassen en subklassen (onderscheid op basis van werking en/of chemische structuur). Enkele voorbeelden:

• β-lactam: penicillinen, waaronder amoxicilline, flucloxacilline en methicilline; cefalospirinen, waaronder cefotetan en cefazoline; monobactams, waaronder aztreonam; carbapenems, waaronder meropenem en doripenem
• Aminoglycosiden: gentamicine, tobramycine, amikacine e.a.
• Tetracyclines: tetracycline, doxycycline, minocycline e.a.
• Macroliden: erytromycine, claritromycine, azitromycine e.a.
• Glycopeptiden: vancomycine, teicoplanine e.a.
• Sulfonamiden / Sulfa’s: sulfadiazine, cotrimoxazol, sulfamethoxazol e.a.
• (Fluor)chinolonen: ciprofloxacine, moxifloxacine, ofloxacine, pipemidinezuur e.a.
• Chlooramphenicol & thiamphenicol

Veruit de meeste moderne antibiotica zijn semisynthetisch oftewel halfsynthetisch van aard.

Toedieningsvormen antibiotische middelen

Antibiotica kunnen op velerlei verschillende manieren worden toegediend / ingenomen, namelijk: topisch via lokale / plaatselijke zalf, crème, gel of druppel op de huid (cutaan); nasaal, dus opsnuiven met verstuiver / vernevelaar via de neus; bronchiaal, met inhaleren / inhalator inademen via de mond; oraal als pil, tablet of capsule doorslikken; enteraal via maagsonde; transmucosaal, dus diffusie door een slijmvlies; via een eenmalige parentale (subcutane, intracutane, intramusculaire of intraveneuze) injectie of langdurig infuus; anaal / rectaal via zetpil of anale zalf; of vaginaal middels vaginale crème… Enkele voorbeelden van bekende antibiotica zijn als volgt:

De aangewezen toedieningsvorm van een AB is afhankelijk van aandoening, medicijnwerking en patiënttoestand. Orale antibiotica (pillen, tabletten, capsules en drankjes) worden nog altijd het vaakst voorgeschreven, maar aangezien ze meestal niet tegen lage pH-waardes (qua zuurgraad) kunnen, werken ze niet altijd optimaal.

Preventief of foutief voorgeschreven antibiotica

Antibiotica heten niet voor niets ‘antibiotica’. Anti = tegen; biotica = bacteriën. De term ‘antibioticum’ betekent dus letterlijk vertaald: “tegen bacteriën”. Al met al zijn antibacteriële oftewel antibiotische middelen dus uitsluitend werkzaam tegen bacteriën…

Antibiotica zijn dus NIET werkzaam bij andersoortige infecties en ontstekingsreacties zoals die worden veroorzaakt door o.a. virussen, schimmels, gisten, protozoa, microalgen, prionen, allergenen, auto-antistoffen, (eencellige) parasieten (wormen, mijten, maden e.a.), et cetera.

Toch worden er nog altijd ontzettend veel antibiotica voorgeschreven zonder dat er sprake is van een bacterie of bacteriële infectie. Het feit dat er sprake is van een ontstekingsreactie lijkt voor veel artsen voldoende reden te zijn om preventief een antibioticum voor te schrijven, onder de noemer ‘trial & error’. Maar baat het niet, dan schaadt het mogelijkerwijs wel degelijk! (bron + bron)

Antibioticagebruik kent namelijk enkele verregaande nadelen en risico’s, met mogelijkerwijs ingrijpende klachten en complicaties tot gevolg…

Risico’s & bijwerkingen van antibioticagebruik

Over het algemeen zijn antibiotica relatief veilige geneesmiddelen. Bovendien kunnen antibiotica extreem nuttig en zelfs broodnodig zijn. Sterker nog: AB kunnen levens redden! De keerzijde is dat antibiotica opvallend vaak worden voorgeschreven terwijl daartoe niet of nauwelijks medische noodzaak of grondslag bestaat. Kortom: preventief & onterecht AB-gebruik, terwijl er niet of nauwelijks reden is tot verdenking van een bacterie… Onwijs jammer, want de nadelen en gevaren van antibiotica zijn serieus en divers:

• Onbehandeld blijven van ziekteverwekker: zolang er géén sprake is van een bacterie dient een antibioticum geen enkel nut. De patiënt zou wellicht gebaat zijn (geweest) bij een medicament dat ook echt werkzaam is tegen de daadwerkelijke ziekteverwekker, maar NIET is voorgeschreven. Helaas genieten antibiotica vaak de eerste keus, zelfs als daar geen flagrante aanleiding toe is.

• Bijwerkingen: antibiotica kennen (afhankelijk van soort en type) talloze bijwerkingen. Van maagdarmklachten tot zonlichtovergevoeligheid (PLE) tot schimmel en -gistinfecties… De volgende klachten en symptomen kunnen zich voordoen: maagpijn, maagkrampen, misselijkheid, braken, lage buikpijn, darmkrampen, diarree, chronisch verstoorde darmflora (PDS), zonverbranding, jeuk, eczemateuze huiduitslag, benauwdheid, koorts, hoofdpijn, flauwvallen, spruw, candida / candidose / candidiasis, achillespeesontsteking, overmatig haarverlies en allergische / anafylactische shock…

• Bacterieel onevenwicht: antibiotica doden doorgaans óók goede bacteriën, waaronder huidflora, mondflora, maagflora en vooral darmflora. Hierdoor treedt een disbalans c.q. onevenwicht op tussen goede en slechte bacteriën. Dit verstoorde evenwicht vergroot de kans op: gistinfecties, schimmelinfecties en bacteriële overgroei van resistente bacteriestammen. Ook kunnen door toedoen van deze dysbiose / dysbacteriose / dysbacteriosis darmklachten en huidklachten optreden.Daarnaast kunnen darmflora die breedspectrumantibiotica overleven zich ontwikkelen tot pathogene ziekteverwekkers.

• Resistentievorming: hoe meer antibiotica worden voorgeschreven, des te groter de kans op resistentievorming van bacteriën en des te kleiner het effect van antibiotica in de toekomst zal zijn. Bacteriën worden dus steeds krachtiger en bestaande antibiotica verliezen hun kracht. Men moet dus steeds weer nieuwe (en krachtigere) ‘Next Gen’ / ‘next generation’ antibacteriële middelen worden verzonnen om bacteriestammen te lijf te gaan die resistent zijn jegens de huidige / bestaande antibiotische middelen (= antibioticaresistentie).

• Antibiotica-allergie: allergieën zijn niet per se te wijten aan antibiotische middelen an sich, maar wel iets om rekening mee te houden… Mensen kunnen namelijk zéér allergisch reageren op bepaalde antibiotica (zelfs anafylactische reacties), met alle risico’s van dien en mogelijkerwijs levensbedreigende situaties tot gevolg. Allergieën jegens o.a. penicillinen, sulfonamiden, bètalactam, tetracycline, chlooramfenicol, vancomycine, nitrofurantoïne en ciprofloxacine komen relatief vaak voor.

Zonder duur en diepgaand onderzoek kan het overigens érg lastig zijn om een bacteriële infectie aan te tonen dan wel uit te sluiten… Of er al dan niet sprake is van een bacterie is dus niet altijd 1-2-3 in te schatten. Het punt is veeleer dat een arts goed dient stil te staan bij de mogelijke gevolgen van het antibioticum dat hij/zij op het punt staat voor te schrijven (bron + bron + bron)…

Wegen de mogelijke nadelen van het antibioticum dat ik voorschrijf op tegen de klachten van de patiënt? Dus heiligt het doel de middelen? Wordt antibioticagebruik gerechtvaardigd door de bestaande symptomen?

Tips voor veilig(er) antibioticagebruik…

Er zijn enkele praktische regels en richtlijnen dat kan worden gehanteerd indien je antibiotica gebruikt of een antibioticakuur volgt. Hierbij een opsomming ban adviezen en handvatten om antibiotica op een zo veilig mogelijk manier te gebruiken:

1. Wijk niet af van voorgeschreven antibioticagebruik

Wijk nimmer af van het antibioticagebruik dat je arts heeft voorgeschreven. Gebruik exact de voorgeschreven dosis; niet meer, maar ook niet minder. Sla nooit een inname over. En maak je antibioticakuur altijd af, zelfs als je klachten eerder verdwenen zijn dan verwacht…

Bactericide (bacteriedodende) antibiotica en bacteriostatische (bacterieremmende) antibiotica hebben een uiterst gecompliceerde werking; volg daarom altijd exact het voorschrift van je arts op.

2. Antibioticakuur altijd afmaken

Antibiotica worden veelal als kuur voorgeschreven, wat inhoudt dat het antimicrobiële medicament meermaals dient te worden ingenomen. Daarbij is het van cruciaal belang dat de voorgeschreven antibioticakuur helemaal wordt afgemaakt, zélfs als de klachten / symptomen eerder al zijn verdwenen. Want:

• Een verdwenen ziektebeeld betekent niet per se dat álle pathogene / ziekmakende bacteriën zijn verdwenen. Te vroeg stoppen met een antibioticakuur kan er dan ook voor zorgen dat achtergebleven bacteriën opnieuw de kans krijgen zich te vermenigvuldigen, waardoor de infectieziekte zich opnieuw manifesteert.
• Te vroeg stoppen met een antibioticakuur vergroot bovendien de kans op antibioticaresistente. De bacteriën die een antibioticakuur het langst overleven zijn immers bacteriën die reeds over een aanzienlijke antibioticaweerstand beschikken. Indien deze bacteriën in leven blijven, is de kans relatief groot dat ze écht resistent worden voor het gebruikte antibioticum, waardoor een toekomstige vervolgbehandeling met ditzelfde antibioticum nutteloos wordt.

Dus maak een antibioticakuur te allen tijde af! Doe je dit niet, dan kunnen er ziekmakende bacteriën in het lichaam achterblijven. De kans dat deze achterblijvers op den duur antibioticaresistent worden neemt aanzienlijk toe! Overigens komen ook het ritme (qua doseringsintervallen) en de frequentie (totaalaantal innames) waarmee je voorgeschreven antibiotica inneemt vrij nauw.

Resistentie komt opvallend veel voor in derdewereldlanden. Veel mensen hebben daar namelijk te weinig geld om een hele kuur af te maken en/of sparen c.q. bewaren de helft van de capsules / tabletten uit voorzorg voor een volgende keer, terwijl ze nog niet helemaal genezen zijn. Kortom: maak antibioticakuren op en af! Ook al is het verleidelijk om te stoppen zodra je klachten zijn verdwenen.

3. Antibiotica-overgevoeligheid inschatten

Indien je te kampen hebt met allergieën of intoleranties, geef dit dan aan bij je artsen. Aan de hand van je medisch dossier kan soms een inschatting worden gemaakt van de kans op een antibiotica-allergie. Hoe beter een arts op de hoogte is van jouw medische geschiedenis en medicijngebruik, des te beter hij / zij je kan behandelen. Kortom: probeer het risico op heftige allergische reacties door toedoen van antibiotische middelen tot een minimum te beperken!

4. Combinatie antibiotica & alcohol voorkomen

Elk soort antibioticum kan bepaalde bijwerkingen uitlokken die van persoon tot persoon kunnen verschillen. Of een antibioticum bijwerkingen veroorzaakt, is dus op voorhand niet 1-2-3 te voorspellen. Wel kun je stappen nemen om de kans op bijverschijnselen, contra-indicaties en complicaties te minimaliseren, waaronder géén alcohol drinken.

De combinatie “antibiotica + alcohol” is namelijk geen succes. Zo zorgt één enkele alcoholische consumptie al voor een beduidend slechtere antibiotische werking. Alcohol doodt dus bacteriën, maar ook sommige antibiotica. Dus: “Mag ik alcohol drinken als ik met een antibioticakuur ben begonnen?” Dat lees je in de bijsluiter van het betreffende antibioticum…

5. Besef dat antibioticagebruik in veel situaties zinloos is

Antibiotica doden uitsluitend bacteriën (dus geen virussen en andersoortige microben). Het verschil tussen een bacteriële infectie en een virale infectie is doorgaans echter niet met het blote oog zichtbaar. De exacte boosdoener vaststellen, vergt onderzoek, en dus tijd, geld en moeite. Om tijd, geld en moeite te besparen, worden antibiotica nog altijd té vaak preventief voorgeschreven… Terwijl het soms effectiever is om gewoon uit te zieken. De meeste lichte infecties genezen namelijk vanzelf, vaak nog voordat een antibioticum in werking treedt.

Kortom: nooit te lichtvaardig of lichtzinnig met antibiotische middelen omgaan!

6. Herken een bacteriële infectie…

Velerlei infecties kunnen door zowel bacteriën als virussen worden veroorzaakt. Toch zijn er infecties die in veruit de meeste gevallen te wijten zijn aan één van beide. Zo zijn bacteriën verantwoordelijk voor het overgrote merendeel van de oorontstekingen, longontstekingen, hersenvliesontstekingen en abcessen. Virussen zijn altijd verantwoordelijk voor o.a. verkoudheid, griep, mazelen, rode hond en bof.

Gebruik dus géén antibiotica bij een ‘normale’ (ongecompliceerde) griep of verkoudheid. Sowieso zijn virussen volledig ongevoelig voor antibiotica, want een virus benut de stofwisseling en de cel-organen van de gastheer. Rem je het virus met een antibiotica-achtig medicament, dan zou je naar alle waarschijnlijkheid ook de stofwisseling van de gastheer platleggen.

Heb jij aanvullende vragen over antibioticagebruik? Of heb je aanvullingen, suggesties of opmerkingen t.a.v. antibacteriële, antibiotische en antimicrobiële medicamenten? Laat hieronder een berichtje achter!