Onderzoeksfraude: hoe zelfs wetenschap manipuleert…

Eigenlijk ben ik niet zo van de complottheorieën en vingerwijzingen. Desalniettemin schuilt er waarheid in veel van de zorgwekkende verhalen die de ronde doen omtrent de farmaceutische industrie en voedingsmiddelenindustrie.

Sowieso wordt er met voorbedachten rade gefraudeerd; dat gebeurt in elke tak van sport en is met geen mogelijkheid aan banden te leggen. Hoe royaler de mand, des te groter de kans op egocentrische rotte appels… zakkenvullers die enkel handelen uit eigenbelang en uit naam van financieel gewin, fraudeurs die wet- en regelgeving aan hun laars lappen en alles in het werk stellen om zelfverrijking te bewerkstelligen. Vervalsing, omkoping, verduistering, oplichting, machtsmisbruik, valsheid in geschrifte en ga zo maar door. Kortom: onderzoeksfraude…

IJskoude onderzoeksfraude of wetenschapsfraude is –afhankelijk van de exacte aard en ernst– niet per definitie strafbaar. Dat neemt echter niet weg dat wetenschappers de pineut zijn indien zij worden betrapt. Je verliest je baan en komt op academisch vlak nergens meer aan de bak. Men bekijkt momenteel zelfs de mogelijkheden om de wet WHW zodanig aan te passen dat iemands doctorstitel kan worden ingetrokken en ontnomen in geval van wetenschapsfraude. Zie ook de recente zaak rondom Diederik Stapel

‘Gelukkig’ zijn er beduidend sluwere, subtielere en minder risicovolle manieren om onderzoeksresultaten naar je hand te zetten, welke binnen de academische en industriële wetenschap –en dan in het bijzonder binnen de medische en nutritionele sector– continu aan de orde zijn…

1. Niet publiceren, maar deponeren

Je wilt iets bevestigen dan wel herroepen middels wetenschappelijk onderzoek en voert je studie volgens de regeltjes uit… Zijn de onderzoeksresultaten naar je zin, dan publiceer je ze. Vallen de resultaten echter tegen, dan deponeer je het hele onderzoek hupsakee in de papierversnipperaar.

Natuurlijk houd je een dergelijk vooringenomen onderzoek zo goedkoop en kleinschalig mogelijk; je onderzoekt 1 of 2 variabelen om 1 of 2 hypothesen te ondersteunen of ontkrachten. Als het ‘fout’ gaat, doe je gewoon nóg een onderzoek… en nóg een… en nóg een… Net zolang totdat je onderzoeksresultaten hebt verkregen die naadloos aansluiten op jouw opvattingen, visie en/of stellingname. Het gaat er immers niet om dat jouw onderzoek goed gevonden wordt of überhaupt wordt gelezen, maar dat het je verkoopargumenten bekrachtigt…

Wat je wilt is in reuzenletters op je website, advertentie of verpakking zetten dat jouw product of dienst gebaseerd is op wetenschappelijk onderzoek en ondersteund wordt door wetenschappelijke bronnen en cijfers. In een willekeurig wonderpilletje gelooft geen hond, maar een wonderpilletje voorzien van ‘wetenschappelijke bewijslast’ gaat als warme broodjes over de toonbank en wordt voor zoete koek geslikt.

Je doet ter ondersteuning van jouw product
 dus 10 of 20 kleine onderzoekjes; degene die positief uitpakken voor jouw doeleinden, pik je ertussenuit en de rest pleur je in de prullenbak. Zodoende kun je als het ware selectief zijn, zónder daadwerkelijk te frauderen en onderzoeken te ‘sturen’ of manipuleren.

2. Meta-analyse

Een meta-analyse is een soort verzamelonderzoek waarin verschillende studies naar één en hetzelfde fenomeen worden samengevoegd om één volledige uitkomst te bemachtigen die secuurder is dan de som der delen. Door alle resultaten uit eerdere onderzoeken gezamenlijk te analyseren, kunnen immers inzichten worden verkregen die op basis en ten tijde van elk van de individuele onderzoeken niet haalbaar waren. Een meta-analyse wordt veelal betrouwbaarder geacht dan afzonderlijke onderzoeken. Zodoende kúnnen meta-analyses erg belangrijk zijn.

Echter kunnen verschillende onderzoeken onder verschillende omstandigheden zijn uitgevoerd, waardoor soms appels met peren worden vergeleken. Bovendien dient er te worden teruggegrepen op het punt hierboven… Onderzoeken waaruit geen belangwekkende of wenselijke bevindingen naar voren komen, worden nogal eens niet gepubliceerd. Zodoende zal een onevenredig groot aantal ‘significante’ onderzoeksresultaten worden meegenomen in meta-analyses, waardoor er een vertekend beeld van de werkelijkheid ontstaat.

Logischerwijs kán dit vertekende beeld opzettelijk in de hand worden gewerkt of volledig worden geënsceneerd door selectief te zijn bij het verzamelen van publicaties. Ook bij de kwaliteitsbeoordeling en kwantitatieve samenvatting van onderzoeksresultaten kan relatief eenvoudig worden gesjoemeld en gemanipuleerd.

Publiciteit & controverse = onderzoeksfraude

‘Naamloze’ wetenschappers kunnen –hoofdzakelijk dankzij het wereldwijde web– veel sneller en eenvoudiger naam maken dan enkele decennia geleden. In theorie kan élk onderzoek zich als een lopend vuurtje verspreiden en in een mum van tijd de academische wereld veroveren. Maar dan moet je natuurlijk niet met een extreem suf stuk op de proppen komen. Mensen willen vermaakt worden met spectaculaire, excentrieke, eigenaardige, ludieke, 
absurde, buitenissige en alternatieve abnormaliteiten. Als het maar vernieuwend en vermakelijk is. En zolang het maar sensationeel is en afwijkt van de norm.

De naakte waarheid is in veruit de meeste gevallen saai en achterhaald. Dus feitelijkheden worden aangekleed en opgesmukt. Dat ene detail wat indruist tegen de rest en zodoende wél redactionele potentie heeft, wordt uitgelicht en bovendien met een heleboel bombast verwoord. Niemand zit immers te wachten op de 99^e reden waarom spinazie gezond is. Nee, je pikt dat ene nadeeltje van spinazie ertussenuit en zet het vól in de schijnwerpers. Je pikt de controversiële details eruit, verdraait de feiten enigszins om de boel sluitend te krijgen en parafraseert naar hartenlust. Tot slot blaas je de boel nog even flink op en gebruikt als titel: ‘Popeye had ongelijk; spinazie blijkt gevaarlijk’.

Naamsbekendheid vergroten, reputatie opbouwen, aandacht verwerven, publiciteit vergaren en roem oogsten, doe je dus door jezelf te onderscheiden. Vandaar ook dat je steeds meer wetenschappelijke artikels terugziet die tot de verbeelding spreken, maar ook direct twijfel wekken. Onderzoek wordt steeds opzienbarender en spraakmakender. Maar helaas ook zinlozer. Je kunt het zo gek niet bedenken of er is onderzoek naar gedaan. Niet omdat iemand écht iets aan de uitkomsten heeft, maar simpelweg omdat mensen het leuk vinden om te lezen; want iets waar publiek voor is, wordt gepubliceerd. Onderzoek krijgt een steeds groter amusementsaspect en doet soms zelfs dienst als publiciteitsstunt.

Dankzij de ontelbare internetgebruikers kan jouw omstreden onderzoeksrapport binnen enkele minuten een miljoenenpubliek bereiken. Dus word je niet gepubliceerd door een gerenommeerd wetenschappelijk vaktijdschrift, dan kan het nog altijd gebeuren dat het wordt verspreid via websites, weblogs en sociale media. Exposure is exposure. Propaganda of niet, het gaat erom dat je reclame maakt voor jezelf. Hoe controversiëler je onderzoeksresultaten, uitspraken, cijfers en conclusies, des te groter de kans dat je ‘succes’ boekt. Bovendien bestaat de kans op schnabbels; je wordt gevraagd voor lezingen, presentaties, workshops, congressen en gastcolleges en verschijnt met je gezicht op tv. Kortom: sensatiewetenschap.

Onderzoeksfraude: commercie & corruptie

Onderzoek wordt steeds gemeenzamer en commerciëler; er zijn steeds vaker financiële belangen gemoeid en belanghebbende partijen betrokken bij onderzoeken. Soms heeft men enkel een bevooroordeelde vinger in de pap, maar er zijn ook onderzoeksleiders die aandeelhouder of zelfs patenthouder zijn van het product dat zij onderzoeken. De onderliggende reden van partijdigheid, vooringenomenheid en manipulatie is dan ook negen van de tien keer geld, roem of macht.

Al met al gebeurt het maar al te vaak dat onderzoekers niet in naam van de wetenschap onderzoeken, maar in naam van de portemonnee. Regelmatig zijn er eerlijke, integere wetenschappers die omstreden onderzoeken proberen te reproduceren, juist omdat ze zo controversieel en op het oog onverklaarbaar zijn en tegen de gevestigde orde en alom heersende consensus indruisen. Dus puur om na te gaan of onderzoekscijfers überhaupt kúnnen zijn verkregen middels gedegen onderzoek… Waarbij men dan in een mum van tijd tegen een torenhoge en metersdikke muur aan loopt. Niets blijkt sluitend en de boel hangt samen van de onregelmatigheden en discrepanties. Onderzoeken blijken maat al te vaak niet repliceerbaar, dus niet te kopiëren/reproduceren, dus onmogelijk over te doen! (bron + bron + bron)

Helaas worden replicatiestudies waarmee ‘foute studies’ worden ontkracht slechts zelden gepubliceerd. Er is simpelweg geen publiek voor te vinden. De oorspronkelijke onderzoeker die ons beetnam, krijgt jaren na dato een tik op de vingers of dient een rectificatie door te voeren en daar blijft het vaak bij. Deze gang van zaken zorgt er ook nog eens voor dat wetenschappers steeds minder geneigd zijn om dubieuze onderzoeken van collega’s te herhalen. Terwijl het voor de wetenschap juist enorm belangrijk is om controversiële projecten (die herhaling behoeven) te blijven toetsen aan de werkelijkheid. (bron) Juist ook om onderzoeksfraude tegen te gaan!

Het gebeurt met regelmaat dat omkoopschandalen aan het licht komen. Corrupte wetenschappers worden ‘ingehuurd’ door multinationals die hun verkoopcijfers willen opkrikken. Voedingsmiddelengiganten ‘sponsoren’ op hun beurt onderzoeksinstituten. Komt een product negatief in de publiciteit, dan is er volgens wetenschapper X “onvoldoende hard bewijs”, waarna men gewoon doorgaat met geld harken. ‘Wetenschappelijke’ resultaten worden soms letterlijk uit de duim gezogen of men schotelt halve waarheden voor die tot in den einde zijn uitgerekt.

Graaicultuur & vriendjespolitiek

De kromme en tegenstrijdige tendens van corruptie en belangenverstrengeling zie je overal terug. De mensen die de kennis en macht in huis hebben om een positieve bijdrage te leveren aan de wereldgezondheid en in de positie verkeren om écht bewustwording te creëren en veranderingen in gang te zetten, hebben maar al te vaak een lucratieve nevenfunctie binnen een agentschap, adviesorgaan, Comité van Aanbeveling of Raad van Toezicht van een groot commercieel concern. En het zijn diegenen die niet weten wat goed voor ze is die het meest kwetsbaar zijn voor marketing en die doelgericht worden bestookt met misleidende reclames.

Verzekeringsmaatschappijen hebben miljarden belegd in fastfoodketens. Zodoende blijft junkfood bestaan, blijven mensen ongezond, blijft de behoefte aan medische zorg stijgen, evenals de behoefte aan en premies van zorgverzekeringen. Daar tegenover staat dat Ronald –je weet wel, die goedgezinde clown van fastfoodgigant McDonald’s– al jarenlang mascotte is van het Ronald McDonald Kinderfonds, een stichting die zieke en gehandicapte kinderen steunt, o.a. met Ronald McDonald Huizen. Lief hè!? Tip: bekijk de documentaire ‘Fed Up’ eens… (bron)

Kortom: commercieel c.q. financieel gewin domineert de wetenschap meer en meer! Men houdt elkaar de hand boven het hoofd, bedrijft verregaande vriendjespolitiek en voorziet zelfs in elkaars bestaan… En onderzoeksfraude viert hoogtij!

Wat betekent dit alles in de praktijk?

Medicijnen, supplementen en voedingsmiddelen dienen uitgebreid te worden gescreend op eventuele gezondheidsrisico’s alvorens ze geschikt worden bevonden voor menselijke consumptie. Als je negatieve onderzoeksresultaten laat verdwijnen, blijven enkel de positieve over. Je kunt je wellicht voorstellen dat hier misbruik van werd en wordt gemaakt door mensen die hun producten aan de man willen brengen.

Overigens worden er al jaren stappen genomen tegen onderzoeksfraude. Zo wil men farmaceutische bedrijven die de werkzaamheid van een bepaald geneesmiddel proberen aan te tonen ertoe dwingen om ook negatieve onderzoeksresultaten te publiceren. Dat neemt echter niet weg dat deze regels jarenlang niet hebben gegolden, waardoor de medicijnen die we vandaag de dag innemen van twijfelachtige aard kúnnen zijn. Daarnaast worden de regels op grote schaal aan de laars gelapt. (bron + bron)

Als puntje bij paaltje komt, hebben artsen geen idee of de medicamenten die zij voorschrijven daadwerkelijk functioneel of veilig zijn, want vanwege publicatiebias beschikt men simpelweg niet over een totaalplaatje. Daarnaast gelden er voor voedingsmiddelen en voedingssupplementen beduidend minder strenge regels dan voor receptplichtige medicamenten. Tot slot is het nog maar de vraag in welke mate er controles worden uitgeoefend op de naleving van wet- en regelgeving. Al met al zeggen zinsneden zoals ‘gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek’ of ‘uit studies blijkt…’ bij lange na niet alles.

Het extreem zorgwekkende perspectief omtrent onderzoeksfraude dat hierboven wordt geschetst, is overigens niet louter te wijten aan uitvoerende wetenschappers, maar ook aan redacties en publicisten van wetenschappelijke (vak)tijdschriften. Aangezien positieve uitkomsten vanuit redactioneel perspectief beduidend interessanter zijn, worden negatieve onderzoeksresultaten zelden gepubliceerd. Want wie zit er nou te wachten op een verhaal waarin de protagonist faalt en halverwege zijn queeste terug naar huis gaat!? Door selectief te publiceren, ontstaat publicatiebias, wat ook enorm bijdraagt aan het vertekende beeld der onderzoeksgegevens. (bron + bron)

Let wel: er zijn eveneens sterke aanwijzingen dat het grote verschil in ontstaan van positieve versus negatieve onderzoeksuitkomsten niet te wijten is aan redactionele publicatiebias, maar toch hoofdzakelijk aan uitvoerende onderzoekers. (bron)

Wat artsen niet weten…

Deze (Engelstalige) TED-talk van Ben Goldacre, genaamd ‘Wat dokters niet weten over de geneesmiddelen die ze voorschrijven’ onderschrijft de problemen die hier worden aangekaart feilloos:

En enkele jaren nadat ik dit artikel schreef, kwam ook John Oliver met een fantastische aflevering van ‘Last Week Tonight’ over de zin en onzin rondom wetenschappelijke onderzoeken (onderzoeksfraude, publicatiebevooroordeling, entertainmentwetenschap e.a.):

De hiërarchische structuur van de academische wetenschap lijkt tot in de kern te zijn besmet en het principe van Evidence-based medicine (EBM) lijkt te zijn gecorrumpeerd. Het wordt voedingsmiddelengiganten en farmaceutische industriëlen té makkelijk gemaakt om de rest van de wereld te misleiden.

De boeken van Ben Goldacre, ‘Bad Science’ en Bad Pharma’ bieden een unieke kijk op deze situatie, welke zowel verhelderend als zorgwekkend is. (bron + bron)

Tot slot

Natuurlijk gaat bovenstaande situatieschets niet op voor alles en iedereen binnen de moderne academische en industriële wetenschap… Dit stuk is slechts een enigszins onsamenhangende schreeuw, ontstaan uit frustratie. Omdat de term ‘wetenschap’ zo verheven is, is misbruik ervan mijns inziens extra schrijnend. Je houdt mensen immers niet alleen voor de gek, maar misbruikt bovenal je autoriteit om je misleiding kracht bij te zetten. Dit bedrog doet weer afbreuk aan de reputatie der wetenschap en zo is het cirkeltje rond.

Zelfs wetenschappelijk onderzoek is dus niet blind te vertrouwen. Blijf daarom te allen tijde zélf je gezonde verstand gebruiken, vooral ook als het aankomt op gezonde voeding, voedingssupplementen en medicijngebruik! Blind geloof en klakkeloze volgzaamheid zijn gevaarlijk; het gaat hier immers om jouw gezondheid! Al met al is dit stuk vooral constructief bedoeld; een stukje bewustwording omtrent onderzoeksfraude, onderzoeks doet hopelijk niemand kwaad.

Kun jij je ook zo kwaad maken over de kromme machtsverdeling, over de wijdverspreide graaicultuur en over de opzettelijke, slinkse misleiding in de wereld? Vooral waar ze ten koste gaan van ieders gezondheid, welzijn en levensstandaard… Laat hieronder een berichtje achter met jouw opvattingen en bevindingen t.a.v. onderzoeksfraude!