‘P. van Minnen’ stelde de volgende vraag aan Gezondr: ‘Wat is het verschil tussen plantaardige en dierlijke voedingsstoffen?‘ Hierbij een korte uitleg…
Plantaardige voeding
Plantaardige voedingsstoffen zijn van plantaardige herkomst. Ze worden dus gewonnen uit onderdelen van planten. Onder planten verstaan we bomen, struiken, grassen, granen en kruiden. Plantaardige voedingsmiddelen zijn:
- Stelen (rabarber, asperge e.a.)
- Bladeren (spinazie, kool, andijvie e.a.)
- Wortels (biet, winterpeen, aardappel e.a.)
- Vruchten (fruit, noten, bonen e.a.)
- Bloemen (tijm, “bloemenhoning”, viooltjes e.a.)
- Zaden (sesam, pijnboompit, lijnzaad e.a.)
- Kiemen (alfalfa, waterkers, tauge e.a.)
- Zeewier (nori, kelp, wakame e.a.)
Ook schimmels (paddenstoelen, zwammen & gisten) worden tot de plantaardige organismen gerekend.
Plantaardige voedingsstoffen
Plantaardige voedingsmiddelen bevatten plantaardige voedingsstoffen. De belangrijkste hiervan zijn de plantaardige macrovoedingsstoffen. De plantaardige macronutriënten zijn als volgt:
- Plantaardige eiwitten (soja-eiwit e.a.)
- Plantaardige vetzuren (olijfolie e.a.)
- Plantaardige koolhydraten (fructose e.a.)
Daarnaast vind je een aantal belangrijke micronutriënten in plantaardige voeding… Waaronder vitamines, mineralen, spoorelementen, vezels en fytochemicaliën.
Dierlijke voeding
Dierlijke voedingsstoffen zijn van (directe) dierlijke herkomst. Ze worden dus verkregen uit het lichaam van een dier. De bekendste dieren die door mensen worden gegeten zijn koeien, varkens, kippen, vissen en wild. Dierlijke voedingsmiddelen zijn:
- Spierweefsel (varkensvlees, rundvlees e.a.)
- Vet (roomboter, melkvet, visolie e.a.)
- Botten (gelatine e.a.)
- Vel (kippenvel e.a.)
Ook melk & eieren worden tot de dierlijke voedingsmiddelen gerekend. Daarnaast worden resten van dieren verwerkt in allerlei snacks (frikadellen e.a.).
Dierlijke voedingsstoffen
Dierlijke voedingsmiddelen bevatten dierlijke voedingsstoffen. De belangrijkste hiervan zijn de dierlijke macrovoedingsstoffen. De dierlijke macronutriënten zijn als volgt:
- Dierlijke eiwitten (ei-eiwit, vlees-eiwit e.a.)
- Dierlijke vetzuren (melkvet, vleesvet e.a.)
- Dierlijke koolhydraten (melksuiker e.a.)
Daarnaast bevatten dierlijke voedingsmiddelen een aantal belangrijke micronutriënten … Waaronder vitamines, mineralen en spoorelementen.
Overeenkomsten
Nagenoeg alle dieren die door mensen worden gegeten, zijn –al dan niet gedwongen– planteneters (herbivoren). In principe komt al ons eten dus oorspronkelijk uit plantaardige voedingsstoffen. Zo zijn eieren, varkenshaas, zure haring en melk ontstaan dankzij de plantaardige voedingsstoffen die worden gegeten door kippen, koeien, vissen en varkens. Natuurlijk zijn varkens en sommige vissoorten van nature alleseters (omnivoren), maar in de praktijk eten gedomesticeerde varkens en vissen uitsluitend plantaardige voeding. Wilde vissen eten logischerwijs ook insecten, weekdieren en kleinere ‘soortgenoten’.
De enkele vleeseters (carnivoren) die door mensen worden gegeten –bijvoorbeeld roofvissen– eten op hun beurt weer herbivoren en omnivoren.
Verschillen
Toch zijn de moleculen van eiwitten, vetten en koolhydraten onderling verschillend. Het verschil zit hem niet per se in de herkomst (dierlijk of plantaardig), maar veeleer in de exacte samenstelling. Zo worden vetten opgebouwd uit vetzuurketens, eiwitten uit aminozuren en koolhydraten uit monosacharide-eenheden. Er zijn dan ook heel veel verschillende dierlijke voedingsstoffen en heel veel verschillende plantaardige voedingsstoffen. Dierlijk is niet altijd beter dan plantaardig en plantaardig niet per se beter dan dierlijk.
Conclusie
De kwaliteit & bruikbaarheid van een vetzuur, koolhydraat of eiwit hangt namelijk af van de exacte samenstelling ervan. Over het algemeen kun je de volgende richtlijnen hanteren:
- Haal vetten voornamelijk uit vette vis (zalm, tonijn e.a.) en plantaardige olie (olijfolie, lijnzaadolie e.a.).
- Haal eiwitten voornamelijk uit vis, mager vlees, schaaldieren, eieren, soja en magere yoghurt & kwark.
- Haal koolhydraten voornamelijk uit groenten, fruit en hele granen zoals volkorenbrood, volkorenpasta, zilvervliesrijst en aardappels.
Heb jij aanvullende vragen of opmerkingen over plantaardige & dierlijke voedingsstoffen? Laat hieronder je reactie achter!
26 Reacties
Mijn B12 was zo hoog volgens de arts maar mijn Vitamine D was wat aan de lagere kant. Ik eet al sinds 2015 vegetarisch en af en toe veganistisch. Het bevalt me echt prima. Ik neem ook de nodige vitamines in. Ik vind het nog altijd grappig wanneer men vraagt of ik vis eet en waar ik die vitamines dan vandaan haal. Wat Paul hier heeft neergezet hoef ik niet mee eens te zijn. Genoeg deskundigen die anders beweren.
Welke voedingsmiddelen zijn zowel van plantaardige als van dierlijke oorsprong? In mijn dochter haar cursus staat chocolade. Hebt u nog voorbeelden? Alvast bedankt!
Melkchocolade bevat zowel melk (van de koe: een dier) als cacaomassa (van de cacaoboom: een plant). 100% pure chocolade bestaat echter PUUR uit cacaomassa (cacaopoeder + cacaoboter) en bevat dus géen melk. Althans, dat hóórt niet het geval te zijn zolang melk niet vermeld staat in de ingrediëntenlijst. (bron) Chocolade kán dus inderdaad uit zowel dierlijke als plantaardige bestanddelen bestaan, maar dat hoeft geenszins het geval te zijn. Ik vind chocola dan ook niet het beste voorbeeld van een zowel plantaardig als dierlijk voedingsmiddel. Overigens zijn er ontzettend veel voorbeelden van zulke gemengde voedingsproducten te bedenken. Dus levensmiddelen waarin zowel dierlijke als plantaardige voedingsstoffen / nutriënten voorkomen… Zo bevat mayonaise meestal eidooier (dierlijk) én plantaardige olie (plantaardig)… Bevat honingdrop zowel honing (dierlijk) als suiker (plantaardig)… En bevat roomijs veelal fruit (plantaardig) én melkvet c.q. ‘room’ (dierlijk)… Bovendien worden er aan veruit de meeste verwerkte vleeswaren doorgaans een heleboel –van oorsprong– plantaardige additieven toegevoegd (E-nummers, vulstoffen, aroma’s, kleefstoffen, kruiden, specerijen, paneermeel e.a.). En alle niet-veganistische producten bevatten dierlijke componenten (melkbestanddelen, eierbestanddelen, vleesbestanddelen, gelatine, honing e.a.).
Kan niet inslapen . Help hennepolie aub? Dank. Ann
Beste Ann, Zie de volgende artikels voor meer informatie over de betreffende onderwerpen:
Onder deze artikels kun je desgewenst gerelateerde vragen stellen. Groeten, Paul
Heeft ons lichaam zowel plantaardige als dierlijke voeding nodig?
Dat ligt aan je definitie van ‘nodig’. En daarnaast aan iemands persoonlijke leefstijl en allerlei randfactoren. Hoewel talloze vegetariërs en veganisten die ik ken anders blijven beweren, zie ik nog altijd velen onder hen die te kampen hebben met tekorten aan vitamine B12, vitamine D, ijzer en essentiële aminozuren / eiwitbouwstenen. In theorie zijn er plantaardige voedingsbronnen die o.a. kleine beetjes vitamine B12 leveren, maar dan gaat het vaak om slecht opneembare vormen of zelfs om onbruikbare analogen die de opname van echte B12 verstoren. Bovendien moet je als vegetarier of veganist extreem gevarieerd eten om voldoende van alle essentiële vitamines, macromineralen, sporenelementen, vetzuren aminozuren, covitamines, enzymen en co-enzymen binnen te krijgen, en bij lange na niet iedere vegetariërs of veganist neemt hiertoe de moeite. Al met al zou ik zeker niet zeggen dat je per se dierlijke producten moet eten, maar ikzelf ben groot voorstander van af en toe een kleine portie biologisch vlees, biologische vis, biologische eieren en/of biologische volle zuivel (bij voorkeur kwark of yoghurt). Dit maakt het in ieder geval veeeeeel makkelijker om jezelf te verzekeren van (voldoende van) alle benodigde macronutriënten en micronutriënten.
Paul, alle B12 die in dierlijke producten voorkomt is gesupplementeerd bij het dier, via spuit of voeding. Verantwoordlijke vegans laten elk jaar hun bloed testen en ziet er 90% van de tijd beter uit dan die van iemand die omnivories eet. Als je niet weet wat je nodig hebt, kom je natuurlijk te kort :)
Dit is echt een totaal absurde bewering. Vitamine B12 ontstaat simpelweg in de voordarm van dieren, deze vitamine wordt aldaar geproduceerd door darmbacteriën. Hier is dus helemaal geen supplement voor nodig. Helaas wordt bij mensen pas in het uiteinde van de darm vitamine B12 aangemaakt, waar het niet langer via de darmwand kan worden opgenomen; vandaar dat mensen vitamine B12 moeten consumeren. Dieren die ditzelfde probleem hebben, krijgen vitamine B12 binnen door andere dieren, insecten of (eigen) ontlasting te eten. Er zijn inderdaad koeien (hoofdzakelijk binnen de bio-industrie) die amper nog grazen en zodoende nauwelijks insecten binnenkrijgen en zodoende gesuppleerd worden, maar bij scharrelkoeien, weidekoeien, biologische koeien is dit doorgaans niet het geval. Dat “alle B12 die in dierlijke producten voorkomt is gesupplementeerd” slaat al met al helemaal nergens op! En dat bloed van veganisten er “90% van de tijd beter uit[ziet]” dan bloed van omnivoren is al helemaal pertinente onzin! Het tegenovergestelde is waar en wordt reeds decennialang algemeen geaccepteerd als feit. Graag zou ik je bronnen en cijfers zien. Tot die tijd ga ik liever uit van de vele tientallen onderzoeken die ik heb gelezen over cobalamine. Zie desgewenst ook:
Beste Paul. Aan krachtvoer wordt kobalt toegevoegd. De dieren maken zelf vitamine B12 door middel van bacteriën!!! Zangronden zijn zeer arm aan kobalt en dus ook de gewassen die daarop groeien. Boeren laten grondonderzoek doen op kobalt. Zie ook de vraag aan de minister van de partij voor de dieren in 2009. Dit staat al sinds jaar en dag in bemesting leerboeken. Groeten, Klaas
Beste Paul. Het ruwvoer op veehouderijbedrijven wordt ook onderzocht op sporenelementen waaronder kobalt. De meeste planten hebben geen kobalt nodig voor de groei, maar nemen wel kobalt op, maar meestal lang niet genoeg voor het vee. Vlinderbloemige planten zoals soja en erwten en klaversoorten (rode, witte en lucerne (alfalfa) klaver) hebben wel kobalt nodig voor de groei en nemen ook veel meer kobalt op. Zodoende krijgen de meeste koeien regelmatig extra kobalt om kobalt gebrek te voorkomen. Bij kobalt gebrek worden ze ingespoten met vitamine B12. Ook te vinden in PRINCIPLES OF PLANT NUTRITION BLZ. 582 – 588. Koeien die het hele jaar niet buiten komen krijgen ook gras en kuilgras en maken door de kobalt voorziening, vitamine B12 door de bacterie werking in maag en darmen. De veganisten bond propageert wel, let op je vitamine B12 waarde. Ik ben geen veganist en geen vegetariër en zal het ook niet worden. Ook op de site van de veganisten bond vermeld: VITAMINE B12 EN VEGANISME een literatuurstudie van Michel Post op internet beschikbaar om uit te printen. Groeten Klaas.
Beste Klaas, Even uit nieuwsgierigheid… Heb je het hier over kobalt of over cobalamine? Hoewel kobalt vereist is voor de vorming van cobalamine, is het sporenelement niet gelijk aan de vitamine. Ik ben de studie(s) van Michèl Post momenteel aan het doorspitten, en vanaf de eerste bladzijde bevestigt zowel de tekst als de benutte bronnen mijn stelling volledig. (Baker 1962); (Ellis 1970); (Ellis 1967); (Dong 1982)… Het voorkomen van vitamine B12-tekorten (maar ook tekorten aan calcium, vitamine D, ijzer, eiwitten / aminozuren en energie) onder vegetariërs en veganisten is ruimschoots bovengemiddeld te noemen. Dankjewel weer voor je input, Klaas! Groeten, Paul
Beste Paul. Kijk eventueel op : Kobalt – en vitamine B12 – gebrek – De Gezondheidsdienst voor Dieren. In de pens van herkauwers wordt door bacteriën met kobalt vitamine B12 geproduceerd. Deze vitamine B12 wordt in de dunne darm opgenomen in het bloed. Kobalt tekort bij vee wordt gevonden door bloedonderzoek op vitamine B12. Als gepensioneerd landbouwer kom ik nog wel op akker en veehouderij bedrijven. Er wordt tegenwoordig veel meer onderzoek gedaan op sporenelementen als kobalt, zink, koper en Selenium enz. om tekort of teveel te voorkomen. Eventueel ook op internet HANDBOOK OF PLANT NUTRITIONS meer dan 600 blz. Groeten Klaas
Ik snap hem: een bloedwaardebepaling van kobalt dient als indicator voor een vitamine B12-tekort. Dankjewel voor de opheldering! Om deze pagina on-topic te houden (en de informatie over B12 gecentreerd) zou ik de discussie over vitamine B12 hierna graag voortzetten op de betreffende pagina over vitamine B12. :)
Beste Paul. De bloedwaardebepaling is niet op kobalt, maar op vitamine B12 (cobalamine) om kobalt tekort benodigd voor de pens bacteriën vast te stellen.
Oh jee, nou vat ik hem pas. :) Ik heb sinds enkele weken een dochtertje, dus het slaapgebrek begint me op te breken. ;) Edit: ik zag nu ook pas dat je een tweede berichtje achterliet waarin je dit reeds uitlegde…
Volgens de WHO is het enige, gezond bewezen dieet, waarvan men dus 100% waterdichte bewijzen heeft een plantaardig dieet. Veganisten missen niks aan voedingsstoffen. B12 is een tekort onder de helft van alle Nederlanders. Verder ligt het geheel aan je voedingspatroon of je tekorten hebt. Als je alleen maar plantaardige koekjes en chips eet heb je tekorten. Maar het grootse misverstand is dat iemand die alles eet, daarmee ook denkt dat hij alles binnen krijgt. Wat je vooral binnenkrijgt als je vlees, eieren, melk eet, zijn hormonen, antibiotica, pus, kankercellen en abcessen, vet, zout, veel cholesterol. Denk eens goed na, een koe is een zoogdier, die geeft melk, net als mensen, ratten, kamelen, leeuwen etc. Er is niet een volwassen dier dat nog melk drinkt bij zijn moeder. Maar mensen drinken dus de borstvoeding van een koe, die de koe voor haar kalfje maakt, op. Waarom drink je dan geen kattenmelk, hondenmelk, walvissenmelk? Dat is toch hetzelfde absurde idee? Welk volwassen mens drinkt er nu borstvoeding van een ander zoogdier? En waarom? Al die feiten over de calcium en eiwitten zijn al lang achterhaald en worden alleen nog gebruikt door de fabrikanten van de zuivel. Hetzelfde geld voor eieren. Dus mijn advies, eet plantaardig en je zult binnen een maand voelen wat dat met je lijf doet. Veel energie, mooiere huid, beter naar het toilet kunnen, betere bloedwaardes etc!
@Fien: Je verweeft hier 1 of 2 feitjes, een heleboel hardnekkige fabels, verscheidene pertinente onwaarheden en talloze vage drogredeneringen –die overigens niet per definitie onderling aan elkaar gerelateerd zijn– tot één (onsamenhangend) geheel. De WHO (World Health Organisation) promoot absoluut niet een veganistisch dieet. Ja, enkele experts van deze organisatie raadden in een enkel rapport uit 2001 –genaamd “Human Vitamin and Mineral Requirements” (bron)– aan om een gevarieerd dieet te nuttigen dat voornamelijk bestaat uit voedingsmiddelen van plantaardige herkomst c.q. komaf. Maar dit is iets totáál anders dan een veganistisch dieet dat uitsluitend uit plantaardige voedingsbronnen bestaat… Zou je het volledige rapport lezen, dan raadt men dierlijke voedingsmiddelen helemaal niet af, maar raadt men enkel aan om matigend en selectief te zijn. Bijvoorbeeld: wél kwaliteitsvlees, maar géén verwerkt fabrieksvlees. Er zijn overigens heel veel ‘veganistenwebsites’ en ‘vegetariërswebsites’ die beweren dat de WHO een veganistisch of vegetarisch dieet aanraadt. Dat is precies de reden waarom deze fabel al jaren rondgaat op het wereldwijde web. Er is echter geen enkele bron die deze bewering staaft. Niemand linkt terug naar een oorspronkelijke bron; men verwijst simpelweg naar elkaar. :? Er zijn letterlijk 0 (bron + bron) betrouwbare bronnen waaruit blijkt dat de WHO een veganistisch dieet promoot… En dat is niet gek, want veganisten missen wel degelijk voedingsstoffen. Inderdaad is een vitamine B12-tekort het belangrijkste voorbeeld, maar ook tekorten aan vitamine D, vitamine K en ijzer komen véél meer voor onder vegetariërs en veganisten dan onder omnivoren. Je zegt dat omnivoren via vlees, eieren en melk onder meer hormonen, antibiotica, pus, kankercellen, abcessen, vet, zout en cholesterol binnenkrijgt… HUH: kankercellen?! Pus?! Abcessen?! Via planten krijg je mogelijkerwijs fyto-oestrogenen, plantengiffen / neurotoxines / alkaloïden (solanine, tomatine, atropine, nicotine, capsaïcine e.a.), fytinezuur, oxaalzuur, goitrogenen, exorfinen, gliadinen en ga zo maar door binnen… En naast plant-eigen stoffen ook alles wat planten via grondwater en gewasbeschermingsmiddelen in zich opnemen en over zich heen krijgen… Maar dit is toch geen reden om te stoppen met planten eten?! Kortom: de hoeveelheid maakt het gif… Onderscheid tussen dierlijk enerzijds en plantaardig anderzijds heeft hier niks mee van doen. Overigens ben ik het met je eens dat de potentiële nutritionele voordelen van koemelk voor het menselijk lichaam extreem worden overschat en opgeblazen door de voedingsmiddelenindustrie. Maar met een biologisch eitje op zijn tijd vind ik dan weer niets mis. Al met al loont het zich om te nuanceren, variëren en matigen. In het overtrokken verhaal dat je hier neerpent zie ik helaas weinig objectiviteit en nuance terug. :(
Paul, Prima, als dit de manier is waarop jij wil reageren en jij met de feiten omgaat. Be my gast, ik reageer hier niet meer op. Ik kan je een aantal documentaires aanraden, maar die zul je toch niet kijken. Als jij werkelijk denkt dat je niet zonder dierlijke voedingsmiddelen kan, hoe kan het dan dat hele volksstammen al jaren leven zonder dierlijke producten. Bovendien is het verhaal over je tekorten niet waar. Ik leef toch zelf al jaren zo en ik heb geen tekorten.
Het enige wat ik hier tracht te doen, is feiten van fabels onderscheiden en nuance aanbrengen. Zoals ik aan het begin van dit lijntje ook al aangaf, gaat het er niet uitsluitend om óf mensen –bij gebrek aan bepaalde essentiële voedingsstoffen— technisch gezien kunnen blijven leven (c.q. overleven), maar ook om hóé dergelijke gebreken iemands leven en lichaam beïnvloeden qua algehele gezondheidstoestand en klachtenpatroon. Ter illustratie: ik ken mensen die jarenlang hebben kunnen teren op een dieet van voornamelijk whisky en witbrood… Zelfs heroïneverslaafden worden gemiddeld 50 jaar oud… Is dit een gegronde reden om een whiskydieet of heroïnedieet te volgen? Dat lijkt me niet… De insinuatie dat ik abusievelijk met jouw feiten zou omspringen, vind ik overigens zeer bedrieglijk. Want nogmaals: je kaart hier géén feiten aan, maar drogredenen. Noem eens één florerende veganistische volksstam… Talloze inheemse volksstammen op ons planeetje hebben juist te kampen met gigantische ondervoeding, hetgeen terug te zien is in bloedwaarden en aan onder meer orgaankwaliteit, huidkwaliteit, gebitskwaliteit, haarkwaliteit, nagelkwaliteit, et cetera. Nee, dit is niet uitsluitend het gevolg van gebrek aan dierlijke voedingsstoffen, maar dit aspect maakt wel degelijk onderdeel uit van het algehele ondervoedingsprobleem. Het uitblijven van concrete argumenten en welke vorm van bronvermelding aan jouw kant dan ook –en het reeds vooraf aankaarten dat je ongeacht de kern van iemands repliek tóch niet meer zult reageren– spreekt mijns inziens boekdelen. Wat Klaas hierboven ook al aangeeft: zélf officiële veganisteninstanties en vegetariërsorganisaties zijn eenduidig over het feit dat je als vegetariërs of veganist extra dient op te passen voor bepaalde nutritionele tekorten. (bron + bron + bron) Ik citeer de Vegetariërsbond: “vergelijkbare gezondheidsvoordelen zijn echter ook te halen met een omnivoor voedingspatroon (met vis en matig vlees)”. (bron) Het zijn voornamelijk zelfbenoemde en ongediplomeerde ‘ervaringsspecialisten’ die zulke algemeen geaccepteerde kennis halsstarrig blijven ontkennen op hun –mijns inziens radicale en misleidende– weblogs. Tot slot betwijfel ik of jij de aangewezen persoon bent om mijn kijkgedrag qua documentaires op waarde te schatten, dus documentairesuggesties zijn altijd welkom. :?
Hoi Paul, Bedankt voor deze site, jullie stellen veel mensen gerust. Ik ben ook op zoek naar geruststelling; ik heb ook overslagen in rust maar ook als ik gespannen ben. Niet tijdens sport. Ik heb een ECG gehad wat prima was maar tijdens het ECG geen overslagen gehad. Kan ik er dan toch vanuit gaan dat de overslagen ongevaarlijk zijn? Of moet dit toch echt door een holter of echo bevestigd worden? Ik baal er zo van dat het een tijd goed ging en ineens in een totaal ontspannen moment voel ik het weer. Dan slaat de angst weer toe en nu zit ik er weer volop in.
Beste Sanne, Ik verwacht dat je jouw reactie eigenlijk had willen achterlaten onder dit artikel over extrasystolen c.q. hartoverslagen. Over het algemeen zijn extrasystolen bij fysieke/lichamelijke rust niet ernstig van aard. Mentale of emotionele gespannenheid doet daar in principe niets aan af. Extrasystolen tijdens lichamelijke inspanning zijn doorgaans geen goed teken. Ik snap dat gemoedsrust prettig is, maar zoek niet naar een vals gevoel van geruststelling via internet. Laat anamneses en diagnoses liever over aan je cardioloog. Heel veel sterkte toegewenst! Groeten, Paul
Welke verdienen de voorkeur?
Dat verschilt… Over het algemeen zijn dierlijke eiwitten qua aminozuursamenstelling superieur aan plantaardige eiwitten. En plantaardige oliën zijn over het algemeen heilzamer qua vetzuursamenstelling dan dierlijke vetten. Maar hierop bestaan tal van uitzonderingen en bovendien heeft ieder voedingsmiddel en iedere voedingsstof voor- en nadelen. Variëren zou dan ook het credo moeten zijn. Dus nergens te veel en te vaak van eten…
zijn dierlijke eiwitten hetzelfde als dierlijke melkeiwitten?
Beste Jose, Alle melkeiwitten zijn dierlijke eiwitten, maar niet alle dierlijke eiwitten zijn melkeiwitten. Zo zijn ook vleeseiwitten, viseiwitten en ei-eiwitten voorbeelden van dierlijke proteïnes. Zie desgewenst ook dit artikel over eiwitten. M.v.g. Paul