Antibioticaresistentie: oproep tot verantwoord antibioticagebruik!

Het belangrijkste probleem met antibiotica is microbiële resistentievorming oftewel ‘antibioticaresistentie’. Dit fenomeen houdt in dat bacteriën ongevoelig kunnen worden jegens bepaalde antibiotica, met als gevolg:

• Antibiotica werken niet meer
• Dus dat bacteriën in leven blijven, ondanks antimicrobiële medicatie
• Bacteriën worden krachtiger en gevaarlijker
• Verhoogd risico t.a.v. patiënten en algehele volksgezondheid
• Meer ziekenhuisopnamen, langdurigere verblijven, ernstigere klachten, meer sterfgevallen
• Men moet aldoor nieuwe antibiotica ontwikkelen, waarbij het werkingsspectrum vaak wordt verruimd
• Dit kost héél veel geld

En omdat resistente bacteriën niet altijd op tijd worden ontdekt of geïdentificeerd en omdat ‘NEXT GEN’ antibiotica niet 1-2-3 kunnen worden ontwikkeld, kost antibioticaresistentie ook heel veel levens…

Gevoeligheid en ongevoeligheid van bacteriën…

De werkzaamheid van een specifiek antimicrobiële middel tegen een bepaalde ziekteverwekkende bacterie is niet altijd (gemakkelijk of op tijd) te voorspellen. Gevoeligheid en resistentie worden middels een resistentiebepaling in kaart gebracht. Soms middels bacteriologisch onderzoek, maar vaak via een waarschijnlijkheidsdiagnose c.q. waarschijnlijkheidsanalyse m.b.v. regionale of landelijke gegevens over (de mate van) resistentie van de vermoedelijke ziekteverwekker(s). Zo’n inschatting is en blijft lastig, want de gevoeligheid en resistentie van bacteriën veranderen / verschuiven continu. En de noodzaak tot behandeling van een bacteriële infectie is soms zodanig urgent dat er niet kan worden gewacht op analyse. (bron + bron + bron + bron)

Ook kunnen bepaalde micro-organismen in het ene ziekenhuis nog wél gevoelig zijn voor sommige middelen, terwijl ze in andere ziekenhuizen reeds volledig resistent zijn. Vandaar ook dat het enórm belangrijk is dat laboratoria onderling overzichten verstrekken over de resistentieontwikkeling van micro-organismen binnen de eigen instelling. Beleid(vorming) in regionale ziekenhuizen is –tezamen met landelijke richtlijnen– immers richtinggevend voor huisartsenbeleid. En huisartsen schrijven veruit de meeste antibiotica voor!

Er bestaat overigens een duidelijke samenhang tussen de mate van gebruik van een antibioticum enerzijds en de frequentie van resistentie tegen het betreffende antimicrobiële middel anderzijds, dus beperking / terughoudendheid in het gebruik van antimicrobiële middelen is absoluut noodzakelijk om antibioticaresistentie terug te dringen.

Waardoor wordt resistentievorming bepaald?

Kans x Ernst = Risico… In geval van bacterieresistentie spelen daarnaast schaalgrootte en resistentiepotentiaal een belangrijke rol. Zo scheelt het héél veel of een farmaceut duizend of een miljoen antibioticapillen produceert. Want áls het fout gaat, gaat het bij een immense oplage pas écht goed fout! Des te meer bij grootschalige / massale inzet van antibiotica zoals binnen de veeteelt / bio-industrie.Gelukkig maar dat de regelgeving omtrent antibioticagebruik binnen de vleessector en zuivelsector nog altijd wordt aangescherpt!

Resistent betekent: ‘bestand tegen’. De 3 belangrijkste mechanismen van bacteriële antibioticaresistentie zijn als volgt:

1. Productie van een inactiverend enzym dat het antimicrobiële middel minder of geheel onwerkzaam maakt…
2. Vermindering van de opname van het antimicrobiële middel; bijvoorbeeld afname van de membraanpermeabiliteit via veranderingen in de eiwitten van de buitenste cellaag of via actieve efflux ten gevolge van een membraantransportsysteem…
3. Verandering van bacteriële eiwitten die aangrijpingspunt zijn voor het ingezette geneesmiddel…

Bij co-resistentie, multiresistentie en kruisresistentie is sprake van een combinatie van meerdere resistentiemechanismen. De resistente bacterie kan in dat geval zowel een verminderde permeabiliteit vertonen, als inactiverende enzymen vormen, als over aangepaste aangrijpingspunten voor antibiotica beschikken. Het mechanisme van bacteriële resistentie kan de volgende gevolgen hebben:

• Veranderde permeabiliteit van de cel-enveloppe (buitenste membraan van de gramnegatieve celwand)
• Productie van enzymen die het antibioticum onwerkzaam maken nog vóórdat het antibioticum de bacterie aantast
• Wijziging van de ribosomen, waardoor deze geen aangrijpingspunt meer vormen voor de voorheen wél werkzame antibiotica
• Wijziging van stofwisselingsprocessen
• Wegpompen van antibiotica uit de cel

In één patiënt kunnen verschillende typen resistentie optreden, wat behandeling / genezing lastig maakt. Bij ernstige levensbedreigende infecties kan het zinvol zijn om patiënten gelijktijdig met diverse antibiotische middelen te behandelen om zodoende resistentievorming te voorkómen.

Hoe voorkom je antibioticaresistentie?

Steeds meer bacteriesoorten ontwikkelen zich tot resistente bacteriestammen om zich te weren / beschermen tegen antibiotica. Antibioticaresistentie c.q. bacterieresistentie houdt dan ook in dat bepaalde bacteriën niet meer gevoelig zijn voor de werking van één of meer antibioticasoorten. Hoe vaker een mens of dier antibiotica gebruikt, des te gemakkelijker bacteriën kunnen ‘wennen’ aan een antibiotisch geneesmiddel. De bacteriën gaan zich dus aanpassen / adapteren, waardoor dat specifieke antibioticum géén effect meer op ze heeft. (bron + bron + bron + bron)

Ook bij onjuist of onzorgvuldig gebruik van antibiotica kunnen resistente bacteriën ontstaan. Bijvoorbeeld als patiënten hun antibiotica niet volgens voorschrift gebruiken… of als huisdieren, tuindieren of vee uit voorzorg antibiotica toegediend krijgen. Nog enkele tips van o.a. het RIVM:

• Gebruik alléén antibiotica als dat volgens je arts noodzakelijk is. Overleg dus altijd eerst met een arts, óók als je in het buitenland bent.
• Neem dagelijks de voorgeschreven hoeveelheid antibiotica in en doe dat op het juiste tijdstip. Sla geen inname over. Kortom: respecteer de voorgeschreven dosis, termijn, frequentie en interval.
• Stop een antibioticumkuur nooit op eigen initiatief. Eerder stoppen is soms mogelijk, maar overleg daarover altijd eerst met een arts.
• Gebruik géén (oude) restjes antibiotica of antibiotica van anderen. Bij elke infectie moet een arts beoordelen of een antibioticumkuur nodig is, welk antibioticum geschikt is en hoelang de AB-kuur moet duren.
• Was altijd je handen na toiletbezoek en voorafgaand aan voedselbereiding en maaltijden.
• Was je handen na contact met (huis)dieren.
• vermijd alcoholgebruik en blootstelling aan overmatig zonlicht

Een ondergeschoven kindje op gebied van antibiois nog altijd schoonmaak op industriële schaal; niet alleen binnen de voedingsmiddelenindustrie, maar bijvoorbeeld ook in ziekenhuizen. Om bacterieresistentie binnen bedrijven te voorkomen, dient men regelmatig van desinfectiemiddelen te wisselen. Dus switchen tussen chloorhoudende middelen, quaternaire ammoniumverbindingen (quads) en waterstofperoxiden. (bron + bron + bron + bron)

Resistente bacteriën kunnen van mens op mens, van dier op dier en van dier op mens worden overgedragen. Dus hoe meer antibiotica we met zijn allen gebruiken en toedienen, des te meer resistente bacteriën er ontstaan en des te nuttelozer antibiotica worden. Antibiotica genezen dus niet alleen bacteriële ziekten, maar zorgen er evengoed voor dat ziekten die op dit moment nog geneeslijk zijn weer ongeneeslijk kunnen worden

In het ergste geval zijn bacteriële infecties in de toekomst niet meer te behandelen. Een infectie die nú nog gemakkelijk te bestrijden is, kan in de toekomst tot ernstige ziekte of zelfs de dood leiden. Dergelijke situaties moeten koste wat kost worden voorkomen; daarom is het van cruciaal belang dat artsen alléén antibiotica voorschrijven als dat echt nodig is, en dat patiënten antibiotica zorgvuldig gebruiken.

Resistente bacteriën verspreiden zich dus op allerlei manieren: via direct contact met dieren of mensen… Via onhygiënisch bereid voedsel (slecht verhit vlees e.a.)… In ziekenhuizen… Op reis…

Multiresistente superbacteriën?!

Door onverantwoord antibioticagebruik ontstaan gemuteerde, geconjugeerde en/of getransduceerde superbacteriën. Hoe lakser je met antibiotica omspringt, des te meer bacteriën ervan kunnen opsteken / leren, en des te beter ze zich kunnen adapteren / aanpassen en zich kunnen verweren / verdedigen.

Zie het als een militaire strijd… Hoe vaker en opzichtiger je de strijd aangaat, des te meer je prijsgeeft over je wapens en tactieken. De vijand leert van elke stap die je zet en kan zijn strategieën hierop aanpassen. Zodoende ontstaan gemuteerde resistente ‘superbacteriën’, waarvan we er in het verleden al verscheidene hebben gezien (bron + bron + bron + bron + bron):

• Multiresistente Klebsiella-bacterie Oxa-48
• KPC: klebsiella pneumoniae carbapenemase vormer
• Multiresistente Staphylococcus aureus (MRSA) oftewel methicilline resistente Staphylococcus aureus
• Hoogresistente Pneumoniae (invasieve pneumokokkeninfecties)
• VISA (Vancomycin-resistente Staphylococcus aureus)
• Clostridium difficile met CDAD tot gevolg
• ESBL-vormende (kippen)bacterie
• Cefalosporine-resistente Neisseria gonorrhoeae (gonorroe)
• multiresistente ziekenhuisbacterie Acinetobacter baumannii (MRAB)
• VRSA (Vancomycin-intermediate-Staphylococcus aureus)
• Mycobacterium tuberculosis (geneesmiddelenresistente/ multi-drug-resistente tuberculose: TBC)
• Vancomycine Resistente Enterococcus faecium (VRE)
• Pseudomonas aeruginosa (beruchte ziekenhuisbacterie bij wondinfecties)
• Gastro-enteritis of meningitis door resistente E. Coli
• Resistente salmonella
• Escherichia coli O104:H4: resistente EHEC-bacterie
• NDM-1 (New Delhi-metallo-bèta-lactamase vormende bacterie)
• Meticilline-resistente Staphylococcus epidermidis (MRSE)

Superbacteriën ontstaan o.a. door toedoen van de grootschalige toepassing en voorschrijving van antibiotica door artsen (vooral in de VS), de onnodige vraag van patiënten om antibiotica bij een griepje of verkoudheid, het niet opvolgen van gebruiksvoorschriften door patiënten, langdurige behandeling met lage doses antibiotica en het stelselmatig toevoegen van antibiotica aan veevoer.

Farmacokinetiek & Farmacodynamiek

Tegenwoordig wil men dat voorschrijving en inname van antibiotica voor de individuele patiënt ‘farmacokinetisch’ en ‘farmacodynamisch’ verantwoord is…

De farmacokinetiek slaat terug op de absorptie (het proces waarbij het antibioticum vanuit de toedieningsplaats in de bloedbaan terechtkomt), de distributie (de verdeling van het antibioticum over het lichaam), de metabolisatie (de chemische omzetting van het antibioticum in metabolieten: tussenproducten en/of eindproducten) en de excretie (de eliminatie / uitscheiding van het antibioticum uit het lichaam). Voorop staat dat de eigenschappen van het antimicrobiële middel in kwestie (en de wijze van toediening) zodanig moeten zijn dat er ten minste redelijke zekerheid bestaat dat de antibiotische concentratie ter plaatse van de bacteriële infectie voldoende hoog is om de infectie te kunnen bestrijden.

De farmacodynamiek van antibiotica slaat veeleer terug op het werkingsmechanisme en eventuele bijwerkingen van een antibioticum: eiwitbinding, wisselwerking, aangrijpingspunten, directe versus indirecte werking, reversibele versus irreversibele werking, competitieve versus non-competitieve werking, agonist versus antagonist…

Tot slot

Antibiotica worden nog weleens beschouwd als wondersnoepjes, maar dat zijn ze geenszins… Ongecontroleerd, onjuist, overmatig of onvolledig gebruik van antibiotica leidt wereldwijd tot steeds grotere problemen omdat de resistentie van bacteriën jegens antibiotica hierdoor snel toeneemt. Resistentievorming van microben jegens antibiotica is een groeiend probleem en komt (gelukkig) meer en meer aan de orde en onder de aandacht.

Resistente bacteriën kunnen van mens op mens worden overgedragen. Dus indien een groot deel van de bevolking dagelijks antibiotica zou gebruiken, zou iedereen op den duur antibioticaresistent kunnen worden. Het gereguleerd en met grote terughoudendheid voorschrijven en gebruiken van antibiotica houdt het resistentiepercentage relatief laag. Ga wijs en verantwoord om met deze uiterst belangrijke geneesmiddelen; gebruik ze met zorg en uitsluitend als het écht nodig is. Dan kan de wereld nog heel lang de vruchten plukken van deze levensreddende geneesmiddelen!

Heb je vragen, opmerkingen of ideeën ten aanzien van antibiotica? Deel hieronder jouw ervaringen en bevindingen omtrent antibioticaresistentie c.q. bacterieresistentie!