Oedeem door hormonen: o.a. zwangerschap, menstruatie, overgang & diabetes

Indien een oedemateuze vochtophoping wordt uitgelokt door tijdelijke schommelingen of blijvende veranderingen binnen de hormoonhuishouding, dan spreekt men soms ook wel van hormonaal uitgelokt oedeem. Enkele voorbeelden van hormonale factoren die oedeemvorming kunnen uitlokken, zijn als volgt:

• Puberteit (puberaal oedeem)
• Menstruatie (menstrueel & premenstrueel oedeem)
• Ovulatie/eisprong (ovulatoir oedeem)
• Zwangerschap (zwangerschapsoedeem)
• Menopauze & overgang (menopauzaal oedeem/overgangsoedeem)
• Voorbehoedsmiddelen; met name orale anticonceptie (“de pil”)
• Gebruik van overige hormonale middelen, al dan niet op medische grond: testosteron, corticosteroïden etc.
• Diabetes mellitus: suikerziekte (i.v.m. insuline-hormoon)

Onder andere overgangsoedeem en zwangerschapsoedeem komen hieronder uitgebreid aan bod…

Overgangsoedeem & oestrogeen-geassocieerd angio-oedeem

Na de laatste menstruatie van een vrouw treedt de menopauze in, welke gepaard gaat met verregaande veranderingen in de hormoonhuishouding en meestal ook met uiteenlopende menopauzale klachten. Eén daarvan is overgangsoedeem oftewel menopauzaal vocht vasthouden. Men gaat ervan uit dat de daling van het vrouwelijk hormoon oestrogeen bijdraagt aan de vochtophoping tijdens de overgang. Een gerelateerde oedeem-variant is oestrogeen-geassocieerd angio-oedeem: een aangeboren, erfelijke/overgeërfde en dus familiaire vorm van vochtstapeling.

Overigens speelt de menopauze in zeldzame gevallen óók een –vooralsnog onduidelijke– rol bij lipoedeem oftewel oedemateuze vetzwelling.

Premenstrueel & cyclisch oedeem

Premenstrueel oedeem betreft een vochtophoping voorafgaand aan de menstruatie. Het is een bekend verschijnsel dat veelal onder de noemer premenstrueel syndroom (PMS) wordt geschaard.

Cyclisch oedeem is een oedemateuze aandoening van onbekende oorsprong die meestal bij jonge, gezonde vrouwen voorkomt. Het oedeem komt vooral premenstrueel (dus voorafgaand aan de menstruatie) of pre-ovulair (voorafgaand aan de eisprong) voor; soms ook bij warmte. In het algemeen is er sprake van een snelle resorptie van het oedeem; de vochtophoping verdwijnt dus relatief snel. (bron)

Cyclisch oedeem is vrijwel altijd gerelateerd aan de menstruatiecyclus c.q. ongesteldheid c.q. maandstonden, maar dat is niet per definitie het geval.

Idiopathisch oedeem

Oedeem is de medische term voor ‘het vasthouden van vocht’; idiopathisch staat voor ‘onbekende oorzaak’. Idiopathisch oedeem is dan ook een (relatief lichte) vorm van vocht vasthouden, waarvan de oorzaak niet kan worden aangetoond. Vooralsnog wordt idiopathisch oedeem dan ook niet begrepen door de medische wetenschap. Het is een fenomeen dat zich voordoet bij mensen bij wie de vochtstapeling in ieder geval niet kan worden verklaard door problemen met hart of nieren. Idiopathisch oedeem is niet ernstig, maar kan wel erg oncomfortabel of zelfs belemmerend zijn.

Idiopathisch oedeem treft voornamelijk vrouwen van rond de middelbare leeftijd of net daarboven; soms wordt de vochtstapeling erger naarmate de leeftijd vordert, maar dat is niet altijd het geval. Ook verergert idiopathisch oedeem veelal tijdens bepaalde momenten van de maand (veelal nét voor de menstruatie). Vandaar dat er ook nog weleens wordt gesproken over ‘idiopathisch cyclisch oedeem’ Gek genoeg blijft het fenomeen dikwijls voortduren, zelfs ná de laatste ongesteldheid en menopauze.

Overgangsoedeem en (pre)menstrueel oedeem worden veelal onder de noemer idiopathisch oedeem geschaard omdat de onderliggende oorzaak meestal niet kan worden achterhaald.

Vochtstapeling tijdens zwangerschap

Tijdens een zwangerschap gaat een vrouw vrijwel gegarandeerd meer vocht vasthouden; dat komt door veranderingen die optreden in de hormoonhuishouding… met name oestrogeen en progesteron: zwangerschapshormonen, geslachtshormonen e.a. De hormonale veranderingen bereiden de aanstaande moeder zowel fysiek als mentaal voor op bevalling, borstvoeding en moederschap. Ze zijn dus uitermate nuttig en functioneel. Dat neemt echter niet weg dat de vochtstapeling in o.a. enkels, voeten, handen en gelaat een vervelende bijkomstigheid is van deze hormoonverschuiving.

Al met al behoort zwangerschapsoedeem oftewel graviditeitsoedeem tot de enorme verscheidenheid aan vervelende zwangerschapsverschijnselen.

Zwangerschapsoedeem door bloeddruk & bloedsuiker

Vooral tijdens de laatste maanden van de zwangerschap treedt in veel gevallen hevige zwangerschapsoedeem op. Dit fenomeen wordt veelal hormonaal bepaald en kan verregaand ongemak teweegbrengen. Graviditeitsoedeem hoeft overigens niet per se een hormonale oorzaak te hebben; soms is zwangerschapsoedeem het gevolg van zwangerschapscomplicaties of -kwalen. Zo kan oedeem ontstaan door zwangerschapshypertensie (hoge bloeddruk), zwangerschapsdiabetes (diabetes gravidarum: een relatief lichte vorm van suikerziekte) of zwangerschapsanemie (bloedarmoede). Bovendien kan zwangerschap gepaard gaan ernstig diabetisch macula-oedeem (DMO). In dit artikel over zwangerschapsklachten kun je er meer over lezen.

Zwangerschap kan zich prenataal (vóór de bevalling) manifesteren, maar ook postnataal (ná de bevalling) en perinataal: rónd de bevalling, dus zeer kort ervoor of erna. Omdat zwangerschapsoedeem een teken kan zijn van een verhoogde bloeddruk is het raadzaam om vochtstapeling tijdens de zwangerschap altijd aan te kaarten bij huisarts of verloskundige.

Nuchaal oedeem in de hals

Oedeem in de hals bestaat in twee vormen: A. aan de nekkant: nuchaal/dorsaal en B. Aan de keelkant: gulair/ventraal. Nuchaal oedeem is een belangrijke marker in de screening naar foetale aneuploïdie (genoommutatie) bij ongeboren kinderen tijdens het eerste trimester van de zwangerschap. Deze indicatie kan een aanwijzing zijn voor een verhoogd risico op foetale afwijkingen en een slechte zwangerschapsuitkomst. (bron)

Postnataal borstoedeem & tepel(hof)oedeem

Tijdens zwangerschap treedt veelal zwangerschapsoedeem op in enkels, voeten, vingers, polsen en/of gezicht. Ná de zwangerschap krijgen veel dames last van borstoedeem oftewel mammair oedeem. Oedeem betreft extracellulaire stuwing van vocht, dus stuwing van moedermelk in de borst kan zodoende ook als oedeem worden aangemerkt. Complicatie treden op door het op gang komen van de melkproductie of door het zuigen van de baby. Er kan zich tot 30% extra vocht in de borstweefsels ophopen voordat het als oedeem zichtbaar wordt.

Door de toegenomen (en aldoor toenemende) hoeveelheid vocht in de borst wordt zowel de borsthuid als het onderliggende (klier)weefsel stug en verminderd elastisch. Er treedt stuwing op van de borsten en de tepel vlakt af of raakt anderszins vervormd. Dit kan problemen opleveren, zowel voor moeder als zuigeling. Het kind kan de tepel op een gegeven moment niet langer optimaal in de mond nemen, waardoor drinkproblemen optreden. Voor de moeder wordt het aanleggen en zogen steeds pijnlijker.

Wanneer de melkproductie op gang komt en de borsten gestuwd raken, kan ook in de tepelhof oedeem ontstaan. Als er complicaties optreden ten gevolge van het geven van borstvoeding, ontstaat veelal tepeloedeem of tepelhofoedeem. Naast bloed- en melkstuwing wordt de borst dan óók nog hard en stug door de ophoping van vocht achter de tepel. Kolven is doorgaans géén afdoende oplossing. Het vacuüm dat door het kolfapparaat ontstaat, zorgt er namelijk voor dat zich nóg meer vocht ophoopt in het gebied dat door het borststuk van de kolf wordt omsloten.

Door een oedeemlaagje achter de tepel kunnen de melkreservoirs volledig worden begraven in het verdikte weefsel van de tepelhof, waardoor de melkkanaaltjes worden dichtgeduwd. Resultaat: wél stuwing door melkproductie, maar géén uitvloei van melk uit de borst.

Mammair oedeem

Borstoedeem oftewel mammair oedeem hoeft logischerwijs niet per se gerelateerd te zijn aan zwangerschap. Zo kan oedeem in de borsten bijvoorbeeld ook postoperatief optreden; na een operatieve borstvergroting of borstverkleining… Of als gevolg van mastitis: een borstontsteking, tepelontsteking of melkklierontsteking. Vaak is er dan ook sprake van pijnlijke borsten en/of jeukende tepels.

Er is een interventietechniek waarmee oedeem in borsten en/of tepels kan worden tegengegaan, genaamd ‘Reverse Pressure Softening’ (RPS) oftewel ‘verzachting door tegendruk’. Deze techniek werkt door middel van zachte, positieve druk die men zelf kan uitoefenen. Men maakt de tepelhof eerst soepeler door het vocht in de tepelhof richting de lymfeklieren te drukken, zodat het gemakkelijker kan worden afgevoerd. Vervolgens drukt men met 6 of 8 gebogen vingertoppen van beide handen de tepelhof –nét rondom de tepel– in door een kring van 6 of 8 ‘putjes’ te maken. De vingers staan zó dicht bij de tepel dat ze bijna worden geraakt door de nagels. (bron)

RPS bestaat uit een 1 tot 3 minuten durende, constante, zachte druk in de richting van de borstkas. De druk richt zich op de tepelhof, de plaats waar deze overgaat in de tepel.

Alvleesklier, diabetes & oedeem

Ook diabetes oftewel suikerziekte en diabetesmedicijnen hebben invloed op de hormoonhuishouding en stofwisseling… Daarnaast kan suikerziekte de haarvaatjes aantasten en zodoende de doorlaatbaarheid van de vaatwand en de filtercapaciteit van de nieren beïnvloeden. Zodoende kan vochtophoping/waterzucht van de ruimte tussen de lichaamscellen (interstitiële ruimte) in de hand worden gewerkt door verscheidene diabetestypes. Diabetes kan dus –naast diabetische macula-oedeem– óók gepaard gaan met lokaal oedeem of gegeneraliseerd oedeem elders in het lichaam.

Pancreaal oedeem door alvleesklierontsteking

Diabetes mellitus heeft alles te maken met insuline: een hormoon dat wordt uitgescheiden door de alvleesklier oftewel pancreas. Het komt nog weleens voor dat de alvleesklier zélf is aangedaan door oedeem; dit wordt ook wel ‘pancreaal oedeem’ oftewel ‘pancreas-oedeem’ genoemd. De alvleesklier is in dat geval opgezwollen doordat vocht zich ophoopt in of rondom de alvleesklier. Dit kan gerelateerd zijn aan diabetes of insulineresistentie, maar meestal is het een teken van alvleesklierontsteking oftewel acute pancreatitis.

Tot slot

Al met al is oedeem erg vaak gerelateerd aan kortstondige schommelingen of blijvende veranderingen binnen de hormoonhuishouding. De samenstelling en functionaliteit van je hormonen verandert onder meer als gevolg van puberteit, menstruatiecyclus, ovulatiecyclus, zwangerschap, overgang, menopauze, diabetes, hormonale middelen, voeding en algemene leefstijlaanpassingen.

Houd je veel vocht vast zonder dat de achterliggende oorzaak daarvan bekend is, neem dan eens je hormoonhuishouding grondig onder de loep. Laat desnoods onderzoek doen naar oestrogenen, progesteron, geslachtssteroïden en schildklierhormonen (met name T3). En let op hormonale medicijnen en voorbehoedsmiddelen. Het kan namelijk best zijn dat jouw oedeem –direct of indirect– het gevolg is van verstoringen binnen je hormonale niveaus.

Heb jij het idee dat jouw vochtophopingen en vochtstapelingen het gevolg zijn van problemen met je hormonen? Laat hieronder je vragen, bevindingen en suggesties achter!