Gynaecomastie: oorzaken & behandeling bij mannelijke borstvorming

‘Gyne’ is Grieks voor ‘vrouw’ en ‘gynae’ staat voor: ‘met exclusieve betrekking tot het vrouwelijk lichaam’. ‘Mastos’ is Grieks voor ‘borst’ en ‘mastie’ betekent zoveel als ‘borstvorming’. De term ‘gynaecomastie’ staat dan ook voor vrouwelijke borstvorming, maar dan in het mannelijk lichaam. Het gaat hier dan ook om een abnormale ontwikkeling van de mannelijke borstklieren, waardoor deze (in zekere mate) gelijkend zijn op vrouwenborsten.

Ongeveer 10% van alle jongemannen heeft te kampen met borstvorming; ongeveer 40% van de oudere mannen ervaart borstontwikkeling. Een mannenlichaam met –tot op zekere hoogte– vrouwenborsten wordt door velen als onwenselijk ervaren. Er wordt nog weleens gekscherend over deze aandoening gedaan met termen als ‘mannenborsten’, ‘mannenboezem’, ‘man boobs’ en kortweg ‘moobs’, maar mannen die daadwerkelijk te kampen hebben met gynaecomastie kunnen ernstige emotionele, psychische en psychosociale problemen ondervinden aan hun mannelijke borsten.

Hierbij alles wat je moet weten over de oorzaken en behandeling van ongewone borstvorming bij de man oftewel gynaecomastie…

Ontstaan van gynaecomastie

Als baby hebben zowel meisjes als jongens een klein klierschijfje achter elk van beide tepels. Bij meisjes hóren –in evolutionair en mammalogisch opzicht– deze klierschijfjes uit te groeien tot borsten oftewel ‘mammae’, welke vetweefsel, bindweefsel, ligamenten, melkklieren en melkgangen bevatten. Bij jongens is dit niet het geval.

In beginsel is een borstklierschijf dus een voorloper van de vrouwelijke mammaire borstklier… welke bestaat uit 15 tot 25 afzonderlijke melkkliertjes (glandula mammaria)… die weer bestaan uit klierzakjes… die weer bestaan uit kliercellen… Borstklierweefsel mondt via melkgangen (ductus lactiferi) uit in de tepel.

De puberteitsontwikkeling begint bij meisjes gemiddeld zo rond het 11^e levensjaar. Enkele maanden na een versnelde lengtegroei volgt de ontwikkeling van de secundaire geslachtskenmerken, waaronder borstontwikkeling, welke bestaat uit 5 ontwikkelingsstadia die tezamen gemiddeld 2 jaar in beslag nemen:

Pre-puberaal stadium: nog géén sprake van enige borstontwikkeling.
Eerste groei van de borstklierschijf, waardoor deze voelbaar wordt onder de tepelhof.
Een lichte welving van de borsten, waarbij de borsten kegelvormig worden en de klierschijf zich verder ontwikkelt.
De tepelhof verheft zich tijdelijk boven het niveau van de borst.
De borst bereikt het ‘volwassen stadium’: bolvormige borsten, waarbij de tepelhoven niet langer verheven zijn.

Men spreekt van gynaecomastie of ‘gynaecomastia’ indien de klierschijfjes achter de mannelijke tepels opzwellen. Hierbij een overzicht van het ontstaan van ongewone borstvorming bij babyjongetjes, jongens en mannen (bron + bron + bron)…

Bij pasgeboren zuigelingen –óók van het mannelijk geslacht– kan gynaecomastie optreden ten gevolge van moederlijk overgebrachte / verworven hormonen; ruim 50% van alle baby’s komt ter wereld met milde gynaecomastie, welke meestal binnen 1 à 6 maanden verdwijnt.
Bij jongens verdwijnen de klierschijven normaliter in de kindertijd, maar dat hoeft niet per se.
In de puberteit kunnen hormonale puberteitsveranderingen (‘hormoonschommelingen’) ervoor zorgen dat óók bij jongens de borstklieren opzwellen.
De mannelijke borstvergroting gedurende de puberteit is veelal van korte duur, maar kán soms jarenlang blijven bestaan.

Een borstkliervergroting bij de man is voelbaar als een elastische gezwollenheid achter de tepel van minimaal 2 centimeter in doorsnede. (bron)

Drie vormen…

Er zijn drie verschillende vormen van gynaecomastie met elk een ander ontstaanspatroon en een andere onderliggende oorzakelijkheid (bron)…

1. Fysiologische gynaecomastie

Op babyleeftijd en in de puberteit is mannelijke borstklierzwelling van fysiologische aard. Dit houdt in dat deze vorm van gynaecomastie niet abnormaal is. Het gaat dan om een normale / natuurlijke reactie van het borstklierweefsel op lichaamseigen / endogene hormonen. (bron)

Vanaf middelbare leeftijd kunnen de mannelijke borstklieren opnieuw gaan opzwellen; zolang hier geen lichaamsvreemde k aan ten grondslag ligt, wordt ook dit als fysiologische gynaecomastie beschouwd.

2. Mannelijke borstkliervergroting: niet-fysiologisch

Niet-fysiologische gynaecomastie betreft borstkliervergroting bij mannen door toedoen van exogene invloeden (van buitenaf, dus van buiten de lichamelijke en normaal functionerende hormoonhuishouding). Potentiële niet-fysiologische oorzaken van gynaecomastie en andersoortige –al dan niet aanverwante– borstklierzwellingen bij mannen zijn al volgt:

Slikken van hormonale supplementen;
Bijwerking van bepaalde medicamenten;
Stofwisselingsveranderingen bij leverziekten of nierziekten;
Onderproductie van androgene hormonen door de testes;
Overmatige emotionele en/of psychologische stress;
Hormoonproducerende gezwellen;
Borstkanker bij de man, met name als één van beide borsten continu in omvang toeneemt
Mastitis: borstontsteking, borstinfectie en/of borstabces, dus ontstekingen, infecties en abcessen van het borstklierweefsel

Let wel: mééstal kan bij niet-fysiologische gynaecomastie géén exacte oorzaak worden gevonden van het ontstaan van mannelijke borsten…

3. Pseudogynaecomastie bij mannen

Er kan overigens ook sprake zijn van pseudogynaecomastie. In dat geval is de borstklier niet afwijkend, maar door overmatige vetopslag / vetafzetting / vetstapeling zijn er zichtbare c.q. tastbare ‘borsten’ ontstaan die volledig bestaan uit lichaamsvetweefsel en dus niets te maken hebben met de evolutionaire ontwikkeling en functie van melkklierweefsel. Het gaat hier in feite over de zichtbare uiting van overgewicht / obesitas met dientengevolge overtollige lichaamsvetstapeling in de borstregio. Dit fenomeen wordt ook nog weleens ‘pseudomastie’ of ‘lipomastie’ genoemd.

Histologisch –vanuit de weefselleer bekeken– wordt bij gynaecomastie zowel lichaamsvet als klierweefsel aangemaakt; bij overmatige vetstapeling in de mannelijke borstregio spreekt men dan ook van pseudogynaecomastie.

Klachten / symptomen van gynaecomastie

Overmatige borstvorming / borstontwikkeling bij de man oftewel gynaecomastie wordt veelal ontdekt aan de hand van een pijnlijke zwelling achter de tepels. Verder heeft gynaecomastie niet of nauwelijks lichamelijke klachten tot gevolg. Soms is er sprake van galactorroe: melkafscheiding of melkachtige vochtuitscheiding uit de tepels, maar overige klachten zijn vooral van praktische, sociaal-cosmetische, emotionele, psychische en psychosociale aard. Hierbij valt te denken aan:

Praktische ongemakken ten aanzien van o.a. lichaamsbeweging, fysieke arbeid, kledingkeuze en backpacking.
Cosmetische c.q. esthetische bezwaren die tot gevoelens van o.a. ontevredenheid, gêne / schaamte en minderwaardigheid kunnen leiden; men vindt gynaecomastie niet bij het lichaam passen of is vreest dat anderen die mening koesteren.
Psychische strubbelingen gerelateerd aan stress, minderwaardigheidscomplex en depressie.

Meestal verdwijnt gynaecomastie –inclusief de symptomen– binnen enkele maanden of jaren, maar dit kan –afhankelijk van de onderliggende oorzaak– ook beduidend langer duren.

Onderliggende oorzaken

Zoals hierboven reeds aangegeven, bestaan er verscheidene oorzaken die ten grondslag kunnen liggen aan gynaecomastie. Hierbij een overzicht van de uiteenlopende aanleidingen en ontstaansbronnen…

1. Verstoorde hormoonhuishouding

Een verstoring binnen de hormoonhuishouding behoort tot de vaakst voorkomende oorzaken van gynaecomastie. Meestal gaat het om een onevenwicht / disbalans tussen androgenen (mannelijke hormonen) enerzijds en oestrogenen (vrouwelijke hormonen) anderzijds. Een tekort aan androgeenhormonen (testosteron, androsteendion en/of dehydroepiandrosteron) of een overschot aan oestrogeenhormonen (oestradiol, oestriol en/of oestron). Potentiële oorzaken van zulke hormonale onevenwichten / disbalansen zijn als volgt:

Een primair testosterontekort, hetgeen veroorzaakt kan worden door een tekort aan LH, hetgeen veroorzaakt kan worden door een tekort aan GnRH, hetgeen veroorzaakt kan worden door een overschot aan oestradiol.
Verminderde aanmaak van LH door het hersenaanhangsel / hypofyse (o.a. door hersenletsel of hersentumor).
Verminderde aanmaak van testosteron door de zaadballen / testes (o.a. door testisletsel of testistumor).
Syndroom van Kallman (ontbrekende verbinding tussen hypofyse en hypothalamus)
Syndroom van Klinefelter (geslachtschromosoomafwijking met dientengevolge primair hypogonadisme)

Let wel: óók vetweefsel produceert –onder de noemer perifere conversie– oestrogenen, met name oestron. In dat opzicht kan pseudogynaecomastie tot mannelijke ‘oestrogeendominantie’ binnen de hormoonspiegels leiden en zodoende daadwerkelijke gynaecomastie in de hand werken.

2. Lichaamsvreemde hormonen

Hormoonreceptoren zijn hormoon-specifieke koppelingsplaatsen voor hormonen. Ze bevinden zich in het cytoplasma van celmembraan en/of celkern. Doordat hormoon en hormoonreceptor over een soortelijke moleculaire structuur beschikken, kunnen ze zich uitstekend aan elkaar binden en zodoende een hormonale respons uitlokken. Sommige hormoongelijkende stoffen houden de hormoonreceptoren bezet; ze blokkeren als het ware de plek waar hormonen zich zouden moeten kunnen binden.

Mensen krijgen via allerlei wegen lichaamsvreemde hormonen en vooral ook hormoongelijkende stoffen binnen… Binnen die laatste categorie vallen stoffen die zich aan hormoonreceptoren van het menselijk lichaam kunnen binden; ze staan ook wel bekend als pseudohormonen, onderverdeeld in xeno-oestrogenen / pseudo-oestrogenen / fyto-oestrogenen en xeno-androgenen / pseudo-androgenen / fyto-androgenen. Je krijgt ze ongewenst binnen via voeding, drinkwater, medicijnen, supplementen en mogelijkerwijs zelfs de lucht die je inademt. Het is niet voor niets dat steeds meer mensen deze pseudohormonen proberen te vermijden.

Een lichaamseigen hormoon dat zijn taak wil uitvoeren, kan door een pseudohormoon buiten spel worden gezet doordat de lichaamsvreemde stof de receptor blokkeert. Met als gevolg géén meetbaar hormoontekort, maar veeleer een vorm van hormoonresistentie.

3. Medicijngebruik, drugsgebruik & supplementengebruik

Gynaecomastie is een bekende bijwerking van een scala aan (hoofdzakelijk receptplichtige) medicamenten. Hierbij valt te denken aan:

Antibiotica (m.n. isoniazide, ketoconazol, minocycline en metronidazol)
Anti-androgenen (cyproteron, finasteride e.a.) ter behandeling van prostaatvergroting
Anti-emetica / gastroprokinetica (m.n. metoclopramide)
Antischimmelmiddelen (m.n. ketoconazol)
Antivirale therapie ter behandeling van HIV (Sustiva / efavirenz)
Anxiolytica / (tricyclische) antidepressiva (diazepam, fenothiazinen, haloperidol, valium, SSRI’s e.a.)
Cardiovasculaire (hart)medicijnen: ACE-remmers, amiodaron, calciumantagonisten, digoxine, minoxidil, reserpine & spironolactone
Chemotherapeutica ter behandeling van kanker (methotrexaat, vincristine e.a.)
Fenytoïne tegen epilepsie en hartritmestoornissen
Finasteride of flutamide ter behandeling van prostaakanker
Hormoonpreparaten: anabole steroïden, oestrogenen en prednison (systemisch bijnierschorshormoon)
Maagmiddelen: o.a. cimetidine, omeprazol en ranitidine
Opioïden (m.n. het opiaat methadon)
Penicillamine ter behandeling van metaalvergiftigingen
Radiotherapie van de testes / testikels / teelballen
Sulindac: een NSAID; ontstekingsremmende / anti-inflammatoire pijnstiller
Theofylline bij hevige COPD of astma

Ook drugs zoals alcohol, amfetaminen, cocaïne, heroïne en cannabis / marihuana kunnen gynaecomastie veroorzaken. Hetzelfde geldt voor voedingssupplementen die rijk zijn aan plantaardige oestrogenen / fyto-oestrogenen (fyto-oestrogene plantenstoffen / fytochemicaliën). Met neme suppletie van kruidensupplementen op basis van ‘Tea Tree Oil’ (‘theeboomolie’), lavendelolie en/of ‘Dong Quai’ / ‘Angelica Sinensis’ (‘Chinese Engelwortel’) kan mannelijke borstgroei veroorzaken. Zulke supplementen zijn namelijk uitzonderlijk rijk aan fyto-oestrogenen: plantaardige hormoongelijkende stoffen met hoge affiniteit voor de oestrogeenreceptor. (bron + bron + bron + bron + bron + bron)

Relatief veel voorkomende oorzaken van gynaecomastie zijn dus drugsgebruik, medicijngebruik, gebruik van dopinggeduide stoffen (waaronder anabole steroïden) en inname van fyto-oestrogeenrijke voedingssupplementen. In overleg met je arts en apotheker kun je (wellicht en enkel indien mogelijk) een maand stoppen met je huidige medicatie om te zien of er verbetering optreedt in je gynaecomastische situatie…

4. Alcoholgebruik, alcoholmisbruik en alcoholverslaving

Onder het kopje hierboven stond alcoholgebruik al opgesomd, maar in relatie tot gynaecomastie verdient alcohol méér aandacht … Elke vorm van alcoholgebruik kan gynaecomastie in de hand werken, maar hoe meer alcoholische dranken je consumeert, des te groter de kans op leverdysfunctie (o.a. alcoholische levercirrose en leververvetting), een verminderde klaring van oestrogenen én een verhoogde omzetting van testosteron naar oestrogeen. (bron) Mogelijkerwijs met mannelijke borstvorming tot gevolg…

Ook de professionele blootstelling aan andere toxische stoffen zoals carbondisulfide en zware metalen zoals lood, cadmium en kwik kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van gynaecomastie.

5. Leverziekten & nieraandoeningen

Langdurig aanwezige of chronische leveraandoeningen en nierziekten kunnen leiden tot stofwisselingsveranderingen die op hun beurt tot mannelijke borstvorming kunnen leiden. Denk maar eens aan levercirrose en nierfalen, maar ook aan (de eventuele noodzaak tot) nierdialyse. Indirect / secundair vindt er een verhoogde productie van vrouwelijke geslachtshormonen (oestrogenen) plaats door zulke nierafwijkingen en leverafwijkingen.

In de meeste gevallen wordt echter geen oorzaak gevonden voor mannelijke borstvorming, waarbij dan de diagnose idiopathische gynaecomastie wordt gesteld.

Diagnose & behandeling van gynaecomastie

Gynaecomastie kan vrij mild tot zeer ingrijpend van aard zijn. Er zijn zélfs zéér uitzonderlijke gevallen bekend van échte borsten bij mannen. De diagnose ‘borstvorming bij mannen’ kan echter niet altijd gemakkelijk worden gesteld. Bij verdenking van gynaecomastie vindt doorgaans het volgende riedeltje qua artsen en onderzoeken plaats:

Je arts stelt vragen over medische achtergrond, voorgeschiedenis en medicatiegebruik.
Vaak wordt lichamelijk onderzoek van borstweefsel, buikregio, lymfeklieren en geslachtsdelen verricht.
Men sluit vochtafscheiding, melkafscheiding en bloedafscheiding uit de tepel uit.
Er vindt een endocrinologische bloedafname plaats om bepaalde stoffen in het bloed (waaronder hormonen) te onderzoeken.
Men voert een mammogram / mammografie uit: een afbeelding van de borstklier met behulp van röntgenstraling.
Mogelijkerwijs wordt een aanvullende röntgenfoto van de longen
Soms is een echo, CT-scan of MRI-scan van borstklieren, teelballen, lever en/of nieren vereist.
Heel soms wordt een borstweefselbiopsie uitgevoerd waarbij een klein weefselmonster uit de borst wordt gesneden of geponst en vervolgens microscopisch wordt onderzocht in een laboratorium.
Bij verdenking van kwaadaardigheid / maligniteit kan soms óók cel-onderzoek worden ingezet; met een punctienaaldje wordt dan een punctie verricht om cellen te verkrijgen.
In geval van medicijngebruik wordt je mogelijkerwijs gevraagd om over te stappen op andersoortige medicamenten.

Vervolgbehandeling

Met de daadwerkelijke medicinale of operatieve behandeling van gynaecomastie wordt doorgaans enkele maanden gewacht in de hoop dat de mannelijke borstgroei vanzelf weer verdwijnt. Is dit niet het geval (of weet men op voorhand dat de mannelijke borsten niet vanzelf zullen verdwijnen), dan zijn er enkele opties voor handen:

(Al dan niet hormonale) medicatie: oraal, gel of zalf) (bron)
Liposuctie: de operatieve verwijdering van overtollig vet middels een zuigbuis en zuigslang.
Operatieve borstverkleining bij mannen: een borstverkleinende operatie waarbij de borst (deels) wordt verwijderd als bij een mastectomie; het onderhuidse klierweefsel onder de tepel wordt chirurgisch weggenomen.

Gynaecomastie-operatie & bijkomende kosten

Bij een overtollige melkklierschijf zónder overtollig vettig borstweefsel volstaat de operatieve verwijdering van de klierschijf via een incisie langs de onderkant de tepelhof. Als een overschot aan borstvet het enige probleem is, dan is liposuctie de aangewezen behandelingsvorm. Mééstal is echter sprake van zowel een gezwollen melkklierschijf als van een overschot aan borstvetweefsel; in dat geval is veelal een combinatiebehandeling van liposuctie en operatieve klierschijfverwijdering vereist, waarbij óók overtollige vetplooien en huidplooien worden gecorrigeerd en een tepelverkleining nodig kan zijn, hetgeen extra snijlijnen tot gevolg kan hebben.

Een mannelijke borstliposcutie kost ongeveer EUR 2.000,- (EUR 1.350,- tot EUR 3.250,-), enigszins afhankelijk van de hoeveelheid vet die wordt verwijderd en in hoeveel zones.
Een operatieve borstklierschijfexcisie kost ongeveer EUR 2.700,- (EUR 1.650,- tot EUR 3.150,-)

Let wel: louter cosmetische / esthetische ingrepen worden zelden tot nooit vergoed door de zorgverzekeraar. De patient draait dan ook meestal zélf op voor de prijs / kosten / kostprijs. (bron + bron + bron + bron)

Wat je zélf kunt doen…

Mocht je (nog) niet bereid zijn tot zulke rigoureuze stappen, dan kun je allereerst ‘shapewear’ (een corrigerend hemd of T-shirt oftewel compressiehemd / compressieshirt) uitproberen en je eetpatroon en beweegpatroon aan te passen. Mijd snelle suikers en fyto-oestrogenen. Hanteer een relatief eiwitrijk dieet dat voldoende gezonde vetten bevat. En doe vooral aan krachttraining! Goede krachtoefeningen bij gynaecomastie zijn als volgt: ‘chest press’, ‘chest fly’, ‘T push-up’, ‘diamond push-up’, ‘plyo push-up’, ‘dive bomber push-up’, ‘standing military press’, ‘tempo push-up’, ‘single arm rotation’, ‘narrow grip bench press’, ‘dumbbell lunge’, ‘barbell row’, ‘dumbbell bench press’, ‘barbell squat’, ‘military press’ en ‘deadlift’. (bron + bron) Diehard bodybuilding is niet eens nodig; gematigde krachtsportuitoefening kan al volstaan. Google deze krachtspieroefeningen maar eens…

Het volledig ‘weg trainen’ van échte (dus niet pseudo-) gynaecomastie is onmogelijk, maar je kan wel een strakker totaalplaatje bekomen.

Gynaecomastie: tot slot…

Zoals eerder vermeld kunnen ook borstkanker bij de man en (zowel goedaardige als kwaadaardige — en al dan niet hormonaal actieve) gezwellen in de zaadballen of luchtwegen tot gynaecomastie leiden… Hetzelfde geldt voor overmatige stress en chronische overschotten aan het stresshormoon cortisol… En tot slot ook voor bepaalde schildklieraandoeningen (m.n. hyperthyreoïdie: een te snel werkende schildklier) en bijnieraandoeningen (bijnierinsufficiëntie e.a.)…

Heb jij ervaring met gynaecomastie? Deel hieronder jouw vragen, opvattingen, bevindingen en aanvullingen ten aanzien van mannelijke borstvorming!

Ontstaan van gynaecomastie